ĐẶNG PHÙNG QUÂN

Khái luận phê bình lý trí văn chương

biên khảo triết học nhiều kỳ

102

Chương III

LÝ LUẬN VĂN CHƯƠNG VÀ PHÊ BÌNH VĂN HỌC

Kỳ 1, Kỳ 2, Kỳ 3, Kỳ 4, Kỳ 5, Kỳ 6, Kỳ 7, Kỳ 8, Kỳ 9, Kỳ 10, Kỳ 11, Kỳ 12, Kỳ 13, Kỳ 14, Kỳ 15, Kỳ 16, Kỳ 17, Kỳ 18, Kỳ 19, Kỳ 20, Kỳ 21, Kỳ 22, Kỳ 23, Kỳ 24, Kỳ 25, Kỳ 26, Kỳ 27, Kỳ 28, Kỳ 29, Kỳ 30, Kỳ 31, Kỳ 32, Kỳ 33, Kỳ 34, Kỳ 35, Kỳ 36, Kỳ 37, Kỳ 38, Kỳ 39, Kỳ 40, Kỳ 41, Kỳ 42, Kỳ 43, Kỳ 44, Kỳ 45, Kỳ 46, Kỳ 47, Kỳ 48, Kỳ 49, Kỳ 50, Kỳ 51, Kỳ 52, Kỳ 53, Kỳ 54, Kỳ 55, Kỳ 56, Kỳ 57, Kỳ 58, Kỳ 59, Kỳ 60, Kỳ 61, Kỳ 62, Kỳ 63, Kỳ 64, Kỳ 65, Kỳ 66, Kỳ 67, Kỳ 68, Kỳ 69, Kỳ 70, Kỳ 71, Kỳ 72, Kỳ 73, Kỳ 74, Kỳ 75, Kỳ 76, Kỳ 77, Kỳ 78, Kỳ 79, Kỳ 80, Kỳ 81, Kỳ 82,Kỳ 83, Kỳ 84, Kỳ 85, Kỳ 86, Kỳ 87, Kỳ 88, Kỳ 89, Kỳ 90, Kỳ 91, Kỳ 92, Kỳ 93, Kỳ 94, Kỳ 95, Kỳ 96, Kỳ 97, Kỳ 98, Kỳ 99, Kỳ 100, Kỳ 101, Kỳ 102,

Thơ phá thể (tiếp theo)

Dưới tựa đề Thân phận thơ/thi sĩ [405] tôi đã chọn một số bài thơ tiêu biểu cho những tiếng nói khác nhau, với đề từ Thi sĩ, những đứa con của chuông tỉnh báo trong bài thơ của René Char [406];

ở Borges, nghệ thuật thơ khởi đầu bằng:

hãy nhìn vào dòng sông làm bằng thời gian và nước

và nhớ cho thời gian là dòng sông khác

hãy biết rằng chúng ta thất lạc như thể dòng sông

và những bộ mặt tan ra như nước

hãy hiểu thao thức là giấc mộng khác

và mộng không mơ và chết

mà thể xác ta hãi sợ là cái chết

đến hàng đêm, gọi là giấc ngủ [407]

mô tả những vận động/biến dịch không ngừng: dòng sông/thời gian/nước với hữu thể/con người/thể xác/bộ mặt trong vòng quay cuồng chuyển động: thua/thất lạc/perder; tan biến/tiêu sái/pasar.

dưới góc nhìn tiêu cực: thao thức/vigilia; mộng không mộng/sueño no soñar; chết/la muerte hay giấc ngủ/el sueño;

- có phải trang châu mộng vi hồ điệp?

đó là tấm gương/dòng sông phản ảnh Heráclito/tha thể ở phiên khúc cuối:

cũng như dòng sông không bờ bến

trôi chẩy và tồn tại và là tấm gương của cùng một

Heráclito biến định, cùng là một

và là kẻ khác, như dòng sông không bờ bến [408]

Trong phiên khúc giữa như cột sống của toàn bài, đã dẫn ở trên khi phân giải cấu trúc thành:

Nhìn trong cái chết: giấc ngủ bất tử

Thơ{ [tại sao lại xác định:] là{

Nhìn trong hoàng hôn: vàng sầu khốn khổ

ở đây có thể giải mã những ẩn ngữ: giấc ngủ::chết::bất tử - hoàng hôn::vàng sầu::khốn khổ

nghệ thuật thơ có thể hiểu đơn giản như thể thơ thiết yếu là bình minh và hoàng hôn – tal es la poesía: bất tử vì mộng không mộng là chết, thường gọi là ngủ đến hàng đêm luân lưu tồn tục: có bao giờ thời gian ngừng đâu? có bao giờ dòng sông ngừng chẩy? thế là bất tận/interminable – con người ở đâu? con người ở cùng thơ – cho nên thơ có nhân vật của riêng thơ:

Maldoror của Lautréamont, Plume của Michaux…

Borges không tìm đâu xa:

họ nói rằng Ulises/Ulysse, chán ngấy với những kỳ công,

khóc những dòng nước mắt tình yêu trước cảnh tượng Itaca

xanh và hèn mọn. Nghệ thuật là Itaca này

của vĩnh cửu xanh, không phải của kỳ công [409]

Ulises là hình tượng của phiêu lưu, tượng trưng của lưu đày, phản lập của quê nhà, Itaca/Iθάκη tượng trưng của vĩnh cửu – thơ là nghệ thuật hoài niệm/arte nostalgia này

Khi Borges viết: el rio hecho de tiempo y agua/dòng sông làm bằng thời gian và nước đã hàm ngụ cuộc phiêu lưu hải hành từ La Odisea ở phiên khúc sáu nói trên; song thời gian là dòng sông khác để dẫn đến

Heráclito:

Cũng như dòng sông không bờ bến

Trôi chẩy và tồn tại và là tấm gương của cùng một

Heráclito biến định, cùng là một

Và là kẻ khác, như dòng sông không bờ bến

ở tận đáy sâu của tấm gương là một/kẻ khác; nhất hay tha thể? nghệ thuật thơ như Borges nói:

nghệ thuật ắt phải như tấm gương

khải lộ cho thấy khuôn mặt thật của chúng ta [410]

tấm gương/dòng sông vén mở/khải lộ khuôn mặt của con người/thất lạc như thể dòng sông; ở đáy sâu tấm gương đó là Heráclito

trong thơ Borges có tới hai nhân vật đối lập, như thể thần/nhân, cùng là một và là tha thể, cùng là thần thoại mà là thực [trong Inferno của Dante đã giành nhiều Canto để nói về Ulisse: Ở trong đó đang hành hạ Ulisse và Dïomede chịu sự trả thù cùng với nhau cũng như đang phẫn nộ [411]]biểu hiện sự thất lạc như thể dòng sông trong phiên khúc đầu

trong thơ về một nhà thơ thứ yếu trong hợp tuyển Hy lạp, Borges cũng dùng hình tượng dòng sông để chỉ thời gian:

Đâu là ký ức của những ngày

thuộc về anh trên trái đất, và kết dệt

hạnh phúc và đau thương và làm thành vũ trụ của anh?

Sông có những dòng đếm được của những năm tháng

đã thất lạc chúng; anh là một từ trong bảng liệt kê [412]

Borges xác định mình là một người lưu đày trong thế giới văn chương lưu đày, như tôi đã nói đến trong Văn chương và Lưu đày [413]. Czeslaw Milosz (1911-2004) đã từng là nhà thơ Ba lan lưu vong từ 1951, và trong những năm tháng dạy tại Berkeley, ông vẫn trung thành với tiếng mẹ đẻ của mình:

Ngôn ngữ mẹ chung thuỷ

Tôi vẫn phụng vụ [414]

viết một tuyên ngôn thơ:

Giả dụ tôi có được một viễn vọng kính đảo ngược thay vì đôi mắt, thế giới chuyển xa và mọi vật trở nên nhỏ dần, người, đường phố, cây cối đều thế song không mất đi tính riêng biệt mà súc tích.

Trong quá khứ tôi có những lúc viết những bài thơ, nên tôi rõ khoảng cách, trầm tư mặc tưởng vô tư, đặt trên cái “ngã” song là “vô-ngã”, lúc này đây lại như thể thường hằng và tôi tự hỏi ý nghĩa là gì, khi tôi đã nhập vào một trạng thái thơ vô cùng [415]

Song mặc tưởng của Milosz thăng hoa khi đọc những dòng haiku của thi sĩ Nhật Issa (1762-1826):

Bài thứ nhất:

một thế giới tốt: những giọt sương

rơi từng giọt

hay từng đôi

Bài thứ hai:

Chim cu gáy

Cho tôi, cho núi

lần lượt [tôi và núi]

Bài thứ ba:

Không bao giờ quên [trong thế giới này]

Chúng ta đi trên nóc địa ngục

ngắm nhìn hoa [416]

dưới hình thức thơ tự do, sau mỗi bài thơ của Issa [417], Milosz làm những câu thơ như một lý giải, hứng tác;

ở bài thơ mở đầu:

một thế giới tốt: những giọt sương

rơi từng giọt

hay từng đôi

Milosz viết:

một vài nét bút và như thế đó

sự tĩnh lặng lớn lao của tuyết sương, thức tỉnh trong núi non, những bầy ngỗng gọi, tiếng cần trục kéo giếng kẽo kẹt, và những giọt nhỏ tạo hình trên mái chìa…

hay thảng hoặc đây ngôi nhà khác, biển cả vô hình, sương mù lên tận ngọ, nhỏ giọt thành cơn mưa lớn từ những cành cù-tùng, còi tầm kêu ò e dưới vịnh [418]

gợi lên hình tượng lớn lao trong câu ngôn bất hủ của Trần Thánh tông:

vạn tượng sinh hào đoan

cho nên Milosz nhận ra:

thơ có thể làm nhiều như thế và không thể nhiều hơn nữa [419]

------------------------------

[405] Xem chú thích [396].

[406] René Char, Về thơ (dịch in trong tạp chí Gió Văn, số 2, 2003): Poètes, enfants du tocsin.

[407] Jorge Luis Borges, Arte Poetica:

Mirar el río hecho de tiempo y agua

Y recordar que el tiempo es otro río,

Saber que nos perdemos como el río

Y que los rostros pasan como el agua.

Sentir que la vigilia es otro sueño

Que sueño no soñar y que la muerte

Que teme nuestra carne es esa muerte

De cada noche, que se llama sueño.

[408] Borges, Sdt:

También es como el rio interminable

Que pasa y queda y es cristal de un mismo

Heráclto inconstant, que es el mismo

Y es otro, como el rio interminable

[409] Borges, Sdt:

Cuentan que Ulises, harto de prodigios,

Lloró de amor al divisar su Itaca

Verde y humilde. El arte es esa Itaca

De verde eternidad, no de prodigios.

[410] Borges, Sdt:

El arte debe ser como ese espejo

Que nos revela nuestra propia cara.

[411] Dante Alighieri, Inferno, Canto XXVI: “Là dentro si martira Ulisse e Dïomede, e cosi insieme a la vendetta vanno come a l’ira”. Ulisse và Dïomede là hai thủ lĩnh Hy lạp trong cuộc chiến Troya.

[412] Borges, A un poeta menor de la antologia:

¿Dónde está la memoria de los días

Que fueron tuyos en la tierra, y tejieron

Dicha y dolor y fueron para ti el universe?

El río numerable de los años

Los ha perdido; eres una palabra en un indice.

[413] ĐPQ, Tẩu khúc Văn chương/Triết lý: trong cuộc nói chuyện của Borges với Richard Kearney: “tôi thích tự nghĩ mình là một nhà văn Âu châu lưu đày”.

[414] Czeslaw Milosz, Osobny Zeszyt:

Moja wierna mowo

Moja wierna mowo,

służyłem tobie.

(làm ở Berkeley 1968)

[415] Milosz, Sdt:

Jakby zamiast oczu wprawiono odwrócona lunetę, świat ođala się I wsystko, ludzie, drzewa, ulice, maleje, ale nic a nic nie traci na wyrazistości, zgęszcza się.

Miałem dawniej takie chwile podczas pisania wierszy, więc znam dystans, bezinteressowną kontemplację, przybranie na siebie ˵ja˶, które jest ˵nie-ja˶, ale teraz jest tak ciągle I zapytuję siebie, co to znaczy, czyżbym wszedł w trwały stan poetycki.

[416] Milosz, Sdt:

(thơ Issa:) bài 1:

Dobry świat: rosa

kapie po kropli

po dwie

bài 2:

Kukułka kuka

dla mnie, dla gory

na zmianę

bài 3:

Nigdy nie zapominaj:

chodzimy nad piekłem

oglądając kwiaty

[417] Kobayashi Nobuyuki (hay) Yataro Issa, sống giữa hai thế kỷ 18 và 19 (1762-1826) là một trong bốn nhà thơ lớn của Nhật: Basho, Buson, Shiki và Issa.

[418] Milosz, Sdt:

Parę kresek tuszem I staje się

Wielka cichość białej mgły, przebudzenie w górach, gęsi krzyczą, żuraw skrzypi u stưdni, krople z okapu chaty…

Albo może ten inny dom. Niewidoczny ocean, mgła do południa rzęsistym deszczem kapiąca z gałęzi sekwoi, sereny buczące w dole na zatoce.

[419] Milosz, Sdt:

Tyle może poezja, ale nie więcej.

Bị chú: bài Đọc thi sĩ Nhật Issa đã do chính Milosz và thi sĩ Robert Hass dịch sang Anh ngữ và đăng lần đầu trên tạp chí The New Yorker năm 1978.

Hass cũng dịch và soạn The essential Haiku, Versions of Basho, Buson, Issa và Shiki. Trong phần thơ chuyển từ haiku của Issa sang tiếng Balan trong nguyên tác thơ Milosz có ít nhiều biến cải so với bản Anh ngữ.

(còn nữa)

Đặng Phùng Quân

http://www.gio-o.com/DangPhungQuan.html