đào trung đạo

3-Zero

± triết học ± lý thuyết văn chương ± phê bình văn chương

≤ cùng một khác

(75)

Kỳ 1, Kỳ 2, Kỳ 3, Kỳ 4, Kỳ 5, Kỳ 6, Kỳ 7, Kỳ 8, Kỳ 9, Kỳ 10, Kỳ 11, Kỳ 12, Kỳ 13, Kỳ 14, Kỳ 15, Kỳ 16, Kỳ 17, Kỳ 18, Kỳ 19, Kỳ 20, Kỳ 21, Kỳ 22, Kỳ 23, Kỳ 24, Kỳ 25, Kỳ 26, Kỳ 27, Kỳ 28, Kỳ 29, Kỳ 30, Kỳ 31, Kỳ 32, Kỳ 33, Kỳ 34, Kỳ 35, Kỳ 36, Kỳ 37, Kỳ 38, Kỳ 39, Kỳ 40, Kỳ 41, Kỳ 42, Kỳ 43, Kỳ 44, Kỳ 45, Kỳ 46, Kỳ 47, Kỳ 48, Kỳ 49, Kỳ 50, Kỳ 51, Kỳ 52, Kỳ 53, Kỳ 54, Kỳ 55, Kỳ 56, Kỳ 57, Kỳ 58, Kỳ 59, Kỳ 60, Kỳ 61, Kỳ 62, Kỳ 63, Kỳ 64, Kỳ 65, Kỳ 66, Kỳ 67, Kỳ 68, Kỳ 69, Kỳ 70, Kỳ 71, Kỳ 72, Kỳ 73, Kỳ 74, Kỳ 75,

Tiếp theo bài La Voix narrative/Tiếng nói tự sự Blanchot trong bài Le pont de bois (la répétition, le neutre)/Cây cầu gỗ (sự lập lại, cái trung tính)(1) luận giải về vai trò của cái trung tính trong tiểu thuyết Le Château/Tòa lâu đài của Kafka. Chủ ý của Blanchot là đưa ra tranh luận về phê bình văn chương ở hai cấp độ: Phê bình những tác phẩm sáng tác (tiểu thuyết, thơ) và phê bình những tác phẩm phê bình văn chương. Sự phức tạp nằm ở chỗ: với những tác phẩm sáng tác tác giả của chúng đã gói ghém ngay trong tác phẩm của mình một quan điểm phê bình văn chương (lấy thí dụ hai quyển Don Quichotte và Le Château) thì nhà phê bình sẽ giải quyết vấn đề phê bình ra sao? Ở tầng cấp thứ hai, với những quyển sách phê bình những tác phẩm này nhà phê bình làm gì?

    Trước hết Blanchot khen ngợi Marthe Robert trong quyển sách phần đầu viết về tiểu thuyết Don Quichotte của Cervantes và phần sau về quyển Le Château của Kafka (2) đã đưa ra được nhận định – trước Marthe Robert chưa ai làm được điều này – rằng bằng quyển Don Quichotte Cervantes đã chấm dứt Thời Vàng Son của Văn chương và mở ra thời hỗn loạn của văn chương “hiện đại”. Như chúng ta đã biết Don Quichotte là một nam tử trạc ngũ tuần đã bỏ lại sau lưng tài sản, nhân thân, nhất là cái thư viện đồ sộ với những quyển sách anh ta đã đọc và tin vào những gì mình đọc trong sách, quyết định lên đường với một đích rõ ràng là làm sao sống đúng như một nhân vật trong một quyển sách để khám phá xem văn chương là gì, có phải thế giới tương ứng với niềm say mê văn chương hay không, dù cho có phải trải qua những gian truân khổ đau, bị người đời chế riễu nhưng quyết không bỏ cuộc tuy biết chắc mình cuối cùng sẽ không tránh khỏi thất bại. Blanchot nhận xét: “Thế là chúng ta có được, và không thể nghi ngờ rằng đây là lần đầu tiên, một tác phẩm của sự sáng tạo, tác phẩm này tự nó dứt khoát tự coi mình như một sự bắt chước. Nhân vật chính ở trung tâm truyện cố công vô ích tự trình diện như một nhân vật của hành động, rằng giống như bạn bè của anh ta, anh có thể hoàn thành những việc can trường, [vì] điều anh ta làm luôn luôn đã được suy nghĩ từ trước, tương tự như vậy chính anh ta chỉ thể là một nhân vật kép, trong khi bản văn trong đó những thám hiểm của anh được kể lại không phải là một quyển sách nhưng là một sự qui chiếu về những quyển sách khác.”(3) Blanchot cho rằng suy cho cùng sự điên khùng rồ dại của Don Quichotte xem ra chưa lớn bằng sự điên khùng của Cervantes vì dù cho Don Quichotte có không hữu lý đi nữa thì anh ta vẫn cứ hợp lý luận khi nghĩ rằng chân lý trong sách vở cũng vẫn cứ tốt cho đời sống và nếu như anh ta có sống như trong sách vở thì đó cũng là một sự phiêu lưu tuyệt vời và phỉnh gạt bởi sự thật trong sách vở vốn là phỉnh gạt. “Đối với Cervantes, mọi sự không phải là như vậy, bởi, đối với ông ta, không giống Don Quichotte, ông ta không đi ra ngoài phố với mục đích áp dụng cuộc sống trong sách vở, nhưng Cervantes lại làm cuộc phiêu lưu chính trong một quyển sách, không rời khỏi cái thư viện của ông ta và chẳng làm gỉ cả, trong khi sống, hành động, chết đi ngoài việc viết mà không sống, cũng chẳng đi đâu hay chết đi. Ông ta hy vọng chứng tỏ được và tự chứng tỏ với mình điều gì? Có phải ông ta coi mình cũng là nhân vật của mình, nhân vật này về phần hắn lại không coi mình như một người mà như một quyển sách nhưng lại giả đò mình không đọc mình, nhưng lại sống? Sự điên khùng đáng ngạc nhiên, buồn cười và mất trí bệnh hoạn mà mọi nền văn hóa đều dấu nhẹm đi, nhưng đó cũng là sự thật ẩn dấu của mọi nền văn hóa, mà nếu không có sự thật này thì văn hóa sẽ chẳng thể dựng lên được và trên đó nó [sự thực ẩn dấu này] tự thiết lập một cách uy nghi và hão huyền vô ích.”(4)

   Quyển sách nói trên của Marthe Robert là một quyển bình luận về tiểu thuyết Don Quichotte của Cervantes và tiểu thuyết Le Château/Lâu đài của Kafka, nghĩa là một quyển sách viết về [những] quyển sách khác. Thế nhưng Don Quichotte và Le Château chính chúng lại là những quyển sách qui chiếu về những quyển sách khác. Sự việc lại tiếp diễn: người đọc quyển sách của Marthe Robert cũng sẽ lại đưa ra lời bình luận về quyển sách này. Và sự việc cứ tiếp diễn như thế mãi mãi: có người sẽ lại viết bình luận sau khi bài bình luận về quyển sách của Marthe Robert của một ai đó ra mắt công chúng. Và đây chính là hoàn cảnh của Blanchot – bình luận về bình luận – khi nói về quyển sách của Marthe Robert cho nên Blanchot dù biết đó là việc làm có vẻ như một cư xử không khéo léo lịch thiệp. Tuy vậy Blanchot đành nhận là mình thiếu lịch thiệp nhưng để bù lại ngợi khen Marthe Robert trong việc đưa ra được sự tra vấn kép (interrogation double) hay có thể được đặt thành câu hỏi hai lần: “một lời nói khi là bình luận thì sẽ ra sao? Tại sao chúng ta có thể nói về một lời nói và, song le, chúng ta chỉ có thể làm điều này trừ phi, một cách tổn thương, coi lời nói đó là im lặng, nghĩa là, bằng cách coi cái tác phẩm đẹp đẽ mà chúng ta tôn kính tự nó lại không có khả năng nói về chính nó? Sau nữa, về phần những tác phẩm sáng tạo tự chúng lại là sự bình giải về chính chúng thì sao? Phải chăng chúng phơi lộ ra một sự nghèo túng của văn chương, biến cố của một nền văn minh của sự suy đồi, muộn màng và cạn kiệt, cái “tình cảm” lập đi lập lại một cách nhàm chán sự “hồn nhiên/thơ ngây”, hay phải chăng những tác phẩm này không quá cách xa, nhưng quá gần gũi với bí ẩn văn chương, không phải là quá trầm tư, nhưng nằm quá sâu trong chuyển vận của tư tưởng và, như vậy, không nhân đôi văn chương, nhưng tự hoàn tất trong tư cách của một sự nhân đôi tiên khởi hơn, sự nhân đôi có trước và đặt ra câu hỏi về tính đơn nhất được giả thiết của “văn chương” và của “đời sống”?(5)

   Vì Marthe Robert đã làm công việc bình giải hai quyển Don Quichotte và Le Château là những tác phẩm sáng tác tác giả của chúng đã đưa vào trong sáng tác một quan điểm phê bình văn chương – việc làm này vốn dĩ đã là một sự lặp lại (répétition)  nên Blanchot muốn đi xa hơn luận bàn về phê bình của phê bình, nghĩa là phê bình những luận giải phê bình, phê bình văn chương ở cấp độ thứ nhì, một thứ lặp lại sự lặp lại. Blanchot viết: “Lời nói của luận giải: ở đây không dính dáng gì tới toàn thể phê bình, theo những nghĩa rất khác nhau, dù rằng chưa rõ rệt, mà chữ này mang những nghĩa đó.  Thật ra vấn đề là, có thể qua một ý định làm như vậy, là lập lại tác phẩm, bao gồm mọi phê bình. Thế nhưng lập lại, chính là nắm bắt – nghe – trong đó sự lập lại tự nó tạo dựng như một tác phẩm duy nhất. Nói thế khác, sự lập lại này – cái khả tính nguyên ủy hiện hữu nhân đôi này – sẽ không thể thu giảm vào sự bắt chước một kiểu mẫu nội giới hay ngoại giới: dù cho kiểu mẫu này là quyển sách của một nhà văn khác hay là đời sống, đời sống của thế giới, của tác gia, hay một loại dự án, dự án này sẽ, trong đầu óc của tác gia, là tác phẩm đã hoàn toàn được viết ra, nhưng trong một kiểu mẫu thu gọn, và tác gia sẽ bằng lòng chuyển ra ngoại giới bằng cách khuếch đại nó hoặc giả sản xuất lại nó dưới mệnh lệnh của một anh chàng nhỏ bé là vị thần linh nằm trong lòng tác gia. Việc tái phó bản giả thiết một tính chất phó bản thuộc một loại khác, loại sau đây: điều một tác phẩm nói, nó nói bằng cách làm cho một cái gì đó im tiếng (nhưng không bằng tác động của sự bí mật: tác phẩm và tác gia luôn luôn phải nói ra tất cả những gì họ biết; do đó văn chương không thể chấp thuận bất kỳ một chủ nghĩa bí truyền nào ở bên ngoài văn chương; chủ thuyết về sự bí mật duy nhất của văn chương chính là văn chương). Thêm nữa, văn chương nói chủ thuyết này ra bằng cách tự im tiếng. Trong văn chương có một sự trống rỗng của chính nó tự tạo dựng nên nó. “Sự thiếu hụt này, khoảng cách này, không được bày tỏ bởi bị che lấp bởi  sự  diễn đạt, là cái khởi từ đó tác phẩm, dù một lần đã được nói ra, được nói ra một cách hoàn hảo và không có thể được nói lại, tuy vậy lại có khuynh hướng nói lại không thể cưỡng lại được, đòi hỏi lời bình giải bất tận này ở đó, tự tách rời chính nó bởi sự tàn bạo đẹp đẽ của phân tích (sự tàn bạo này, thật ra, không tách rời tác phẩm một cách khiên cưỡng, nhưng do sự tách rời đã sẵn có trong tác phẩm, một sự không-trùng hợp rồi ra sẽ là nhịp đập rất nhẹ nhàng của trái tim), nó chờ đợi niềm im lặng riêng biệt của nó sẽ chấm dứt.”(6) Theo Blanchot, dĩ nhiên sự chờ đợi này chỉ là sự chờ đợi đáng thất vọng vì sự lập lại quyển sách do bình giải là cái chuyển vận nhờ đó một lời nói mới xâm nhập vào trong cái thiếu hụt làm cho tác phẩm cất tiếng, tuy đó là một lời nói mới và lại cũng vẫn là cùng một lời nói đó tuyên bố rằng nó làm cho quyển sách đầy đủ hơn, lấp đầy sự thiếu hụt. Lời bình giải thật quan trọng vì nó giúp chúng ta sau cùng biết được tác phẩm liên quan tới điều gì, rằng đằng sau tòa Lâu Đài vĩ đại có cái gì và có phải những bóng ma trong quyển The Turn of the  Screw (tên quyển tiểu thuyết của HenryJames xuất bản năm 1898) chẳng qua chỉ là những mơ tưởng nảy sinh trong cái đầu hừng hực của một cô gái trẻ. Lời bình giải tuy phơi mở nhưng lại lấn lướt tác phẩm, điều này thật rõ ràng nếu như lời bình giải chặn hết cách ngõ ngách tìm hiểu tác phẩm, làm cho tác phẩm thành câm, làm cho tác phẩm thành hoàn chỉnh, loại bỏ cái không gian đáp lời hưởng ứng của tác phẩm. Hậu quả là chính lời bình giải đến lượt nó lại bị làm câm, hay nếu như nó bằng lòng với việc lập lại tác phẩm, lập lại trên cơ sở từ khoảng cách đã được dành sẵn cho nó trong tác phẩm, không bít lối đi vào tác phẩm nhưng cứ để tác phẩm ở tình trạng trống không bằng cách hoặc từ thật xa chỉ định bằng cách khoanh vùng khoảng trống đó hoặc diễn dịch khoảng trống đó trong sự không rõ ràng của nó bằng một tra vấn từ nay trở đi lại càng không rõ ràng bởi vì lời bình giải chính nó đã mang trên vai nó sự không rõ ràng và cuối cùng hóa ra lại tan biến vào chính trong sự không rõ ràng. Do đó câu hỏi được nêu ra là: Vậy bình giải/luận để làm gì?

____________________________________

(1) Maurice Blanchot, EI trang 568-582.

(2) Marthe Robert, L’Ancient et le Nouveau: de Don Quichotte à Franz Kafka (nxb Grasset 1967); bản Anh văn The Old and the New: From Don Quixote to Kafka của Carol Cosman (University of California Press 1977), Préface.

(3) Maurice Blanchot, EI trang 569: Nous avons donc, et sans doute pour la première fois, une œuvre de création qui, de propos délibéré, se donne pour une imitation. Le héros qui en est le centre a beau se présenter comme un personnage d’action, capable comme ses pairs d’accomplir des prouesses, ce qu’il fait est toujours déjà une réflexion, de même qu’il ne peut être lui-même qu’un double, tandis que le texte où se racontent ses exploits n’est pas un livre, mais une référence à d’autres livres.

(4) Sđd, 569: Pour Cervantes, les choses vont autrement, car, pour lui, ce n’est pas dans la rue que Don Quichotte s’applique à descendre afin de mettre en pratique la vie des livres, c’est dans un livre encore qu’il s’adventue, ne quittant pas sa librairie et ne faisant rien, vivant, s’agitant, mourant, qu’écrire sans vivre, sans se mouvoir ni mourir. Qu’espère-t-il prouver et se prouver? Est-ce qu’il se prend pour son héros qui, de son côté, se prend non pour un home, mais pour un livre et pretend cependant non pas se lire, mais se vivre? Surprenante folie, risible et perverse déraison, celle que dissimule toute culture, mais qui est aussi sa vérité cachée, sans laquelle elle ne s’édifierait pas et sur laquelle elle s’édifie majestueusement et vainement.

(5) Sđd, 569-570: qu’en est-il d’une parole de commentaire? Pourquoi pouvons-nous parler sur une parole et, d’ailleurs, le pouvons-nous, sauf à tenir celle-ci, injurieusement, pour silencieuse, c’at-à-dire à tenir l’œuvre, le plus beau chef-d’œuvre que nous révérons pour incapable de se parler lui-même? Ensuite, qu’en est-il de ces œuvres de creation qui seraien à elles-mêmes leur propre exégèse? Révèlent-elles un appauvrissement de la littérature, l’avènement d’une civilization de décadence, tardive et épuisée, le “sentimental” repétant fastidieusement le “naïf”, ou bien sont-elles non pas plus eloignées, mais plus proches de l’énigme littéraire, non pas plus réfléchies, mais plus intérieures au mouvement de la pensée et, ainsi, ne redoublant pas la littérature, mais s’accomplissant en virtue d’un redoublement plus initial, celui qui précède et met en cause l’unité supposée de la “littérature” et de la “vie”?

(6) Sđd, 571: Ce manque, cette distance, inexprimée parce que recouverte par l’expression, est ce à partir de quoi l’œuvre, pourtant dite une fois, parfaitement dite et incapable d’être redite, tend irrésistiblement à se redire, exigeant cette parole infinie du commentaire où, séparée d’elle-même par la belle cruauté de l’analyse (laquelle, à la vérité, ne la sépare pas arbitrairement, mais en vertu de cette séparation qui travaille déjà en elle, non-coincidence qui serait son très leger battement de cœur.

(còn tiếp)

đào trung đạo

http://www.gio-o.com/daotrungdao.html

© gio-o.com 2015