DaoTrungDaoKhongLyThuyet6

đào trung đąo

3-Zero

± triết học ± lý thuyết văn chương ± phê bình văn chương

≤ cùng một khác

(6)

■ Có thể coi Barthes là một sự biến lý thuyết và phê bình văn chương. Cũng như những sự biến khác, ‘sự biến Barthes’ khá phức tạp, khó nắm bắt. Vì không chỉ có một Barthes mà có nhiều Barthes nên người đọc cũng như phê bình Barthes bị rối trí, lạc đường khi theo dõi Barthes trên lộ trình hoạt động văn chương hơn ba mươi năm của Barthes. Điều này đưa đến những hậu quả hoặc ngộ nhận, thiếu sót, hay đôi khi phê phán tiêu cực về giá trị công trình của Barthes sau khi Barthes chết đi. (1) Có thể nói Barthes là một nhân vật văn chương có diện mạo luôn thay đổi ở mỗi thời điểm dấn thân tả xung hữu đột “đánh trận” (batailler) trong trường văn tự (le champ de l’écriture) - theo cách nói của chính Barthes – và việc liên tục đổi hướng là khó tránh khỏi, trước hết do sự cạn kiệt sinh lực của ý thức hệ Mác-xit và chủ thuyết hiện sinh dấn thân của Sartre bắt đầu từ những thập niên sau của thế kỷ 20 ở Pháp: văn chương không những không có ý nghĩa lịch sử mà còn bị Lịch sử triệt hủy. Tuy nhiên, ở mỗi thời điểm mỗi giai đoạn Barthes đều để lại những dấu ấn thời đại khó phai mờ. Nhưng Barthes khi đã lục tuần tìm được sự đồng cảm ở Blanchot (2) nhận ra được ở vào “quãng giữa đời” của nhà văn thì chỉ còn có hai chọn lựa: hoặc Qui ẩn (Retraite) hoặc tha thiết yêu cái Trung tính (la dilection du Neutre)(3) nghĩa là tiếp tục xung kích trong trường văn trận bút để tự khẳng định. Barthes đã chọn con đường thứ hai bằng những giáo trình hay hội thảo văn chương từ những năm giữa thập niên 70s (đó cũng là cách Barthes muốn chấm dứt kiểu viết những đoạn rời – tất cả những sách của Barthes đều là tuyển tập những bài luận văn hay thuyết trình ngắn - để bắt tay viết tác phẩm dài hơi như Proust) cho đến khi tạ thế vì tai nạn bị đụng xe ngay phía trước cửa Collège de France. Barthes là con người của những dự án tương lai: Theo tiết lộ của những đệ tử và thân hữu ngay khi còn đang bận rộn với những giáo trình Barthes đã chuẩn bị cho một công trình nghiên cứu về Stendhal. (4) Có thể coi hai chọn lựa trên là những kiểu mẫu (examples)? Có và không. Có vì đó là bước đi đến giới hạn. Và không vì khi đi đến giới hạn thì đồng thời cũng có nghĩa không còn là kiểu mẫu nữa vì sự biến là cái ‘chỉ có một’. Nghịch lý này thấy rõ trong cuộc đời và tác phẩm của Barthes. Câu hỏi kế tiếp: Phải chăng sự biến văn chương có bản chất nghịch lý vì đó là tuyến/đường đi từ bất khả hữu để tới khả hữu, và ngược lại, nghĩa là từ văn chương khi chưa là đến văn chương đã là, và ngược lại từ văn chương của quá khứ đã là (những tác phẩm đã trụ lại với thời gian) viết/văn tự hôm nay lên đường làm văn chương tương lai sẽ là, dù thành công hay thất bại. Hơn nữa chính người viết những tác phẩm đã là thành tựu văn chương cũng đã đi từ bất khả hữu đến khả hữu. Nhân vật văn chương có cuộc đời và văn tự vốn hữu hạn nhưng lại muốn đạt tới cái vô hạn của văn chương → Sự Vắng mặt của Quyển sách. Nan đề: Văn chương=sự thất bại trong vinh quang như nhận xét của William Faulkner. Văn chương= sự lập lại (répétition) vô tận không mệt mỏi để rồi cạn kiệt khi đối diện với cái chết như số phần của nhà văn?

Như tựa đề nêu ra La préparation du roman/Chuẩn bị của tiểu thuyết cho thấy đây không phải là một quyển sách về lý thuyết tiểu thuyết mà là những bài nói của Barthes trong địa vị một người bị ám ảnh bởi Ham muốn Viết (Vouloir-Écrire, Barthes dùng một từ La tinh cổ Scripturire để mô tả lực đẩy của viết) một quyển tiểu thuyết (của tôi) như trong mơ tưởng (Fantasme) nên Giả bộ (Simulation) - giả bộ chứ không phải là bắt chước (Imitation) - viết một quyển tiểu thuyết bằng cách đồng hóa mình với một tiểu thuyết gia vĩ đại đã hoàn thành một quyển tiểu thuyết. Barthes cảnh báo: “Coi chừng: nhà văn vĩ đại không phải là kẻ nào đó mình tự so sánh với, nhưng là kẻ người ta có thể, nếu như người ta muốn, không ít thì nhiều phần nào đó, tự đồng hóa với.” (5) Nhưng ở đây Barthes không chỉ đồng hóa/nhập mình với Proust mà còn đồng hóa với Người kể truyện trong À la Recherche du Temps perdu/Hồi tưởng Thời gian đã mất vì quyển tiểu thuyết này là truyện trong truyện (mise-en-abyme), trong đó Proust kể lại chuyện Kẻ Tự sự kể truyện kinh nghiệm viết văn của mình ra ra sao trong khi chính Proust lại là người viết ra quyển tiểu thuyết này. À la Recherche → tiểu thuyết của tiểu thuyết, Proust→ nhà văn của nhà văn. Barthes trong quá khứ thực sự không viết nhiều về Proust, chỉ có ba lần không kể đây đó trong những bài luận văn, thuyết trình hay phỏng vấn tên Proust chỉ được nhắc đến thoáng qua. Lần đầu vào năm 1967 trong bài ‘Proust và những cái tên/Proust et les noms’ nói về sự quan trọng trong việc quyết định đặt tên những nhân vật tiểu thuyết của Proust. Quan trọng vì trước hết để có thể biến đổi bất tận tên những nhân vật trong quyển tiểu thuyết sẽ viết. Sau nữa là có thể trì hoãn ý nghĩa của những cái tên này bằng cách cho nó một hàm nghĩa hay nghĩa biểu trưng thôi chứ không chỉ định một nghĩa cố định. Lần thứ nhì năm 1978 trong bài thuyết trình ‘Bấy lâu nay tôi thường đi ngủ sớm’ Barthes không ngần ngại viết ‘Proust và tôi/Proust et moi’ tự đặt mình vào vị trí ngang hàng với Proust như tác giả của quyển tiểu thuyết sẽ viết trong tương lai (Barthes minh xác: việc đặt mình ngang hàng Proust không phải có ý so sánh mình với Proust nhưng là đồng hóa mình với Proust), Proust kẻ khi thì buồn khổ, khi thì khao khát, nhưng vẫn là người thợ cấy cần cù ham muốn bắt tay làm một công việc anh ta nhận thức được là có tính cách tuyệt đối ngay từ khởi đầu.(6) Lần thứ ba trong một bài ngắn tựa dề Ça prend/Được đấy vào năm 1979 lấy từ những ghi chú cho giáo trình La préparation du roman nói về việc Proust từ một kẻ viết khảo luận thất bại trở thành một tiểu thuyết gia thành công ra sao. Tại sao Barthes đồng hóa mình với Proust? Ngoài sự say mê đọc bộ trường thiên tiểu thuyết này còn có những lý do riêng tư do những trùng hợp ngẫu nhiên giữa hai cuộc đời: Cả hai cùng có nỗi đau lòng khôn tả, biến cố bi thương một đời: người mẹ Proust hết lòng thương yêu mất năm 1905, và mẹ của Barthes mất vào tháng Mười 1977. Kế đến, Proust đã trải qua những khó khăn tưởng chừng không vượt qua được khi muốn chuyển từ viết khảo luận (quyển Contre Sainte-Beuve) sang viết tiểu thuyết, còn Barthes tuy cũng có ước vọng tương tự nhưng lại không thành công như Proust trong chuyển hướng thể loại này (viết quyển tiểu thuyết Nova Vita bất thành) chính vì vậy Barthes hiểu được tình cảm chĩu nặng của bất lực và nỗ lực vượt qua bất lực. Ngoài ra cũng còn một chi tiết không thể bỏ qua: Maurice Blanchot được coi là người viết thế giá về tiểu thuyết nhất là về Proust và Kafka và thơ Mallarmé ở những năm 50s nên nhiều phần Barthes đã đọc Blanchot từ hồi đó và còn đọc lại trong những năm 70s như chính lời Barthes đã nói ra!

Barthes cho rằng Tiểu thuyết là một Hình thức được mơ tưởng (la Forme fantasmée) và viết tiểu thuyết phải dấu diếm, lén lút (clandestinité)! Sự Mơ tưởng của nỗi Sướng khoái Lần đầu (Premier Plaisir, nỗi Sướng khoái Lần đầu theo nghĩa dục tình chạy suốt cuộc đời một người) lan tỏa, tự vượt lên, tự cao thượng hóa theo Barthes là điểm tựa cho việc viết. “Những vết thương cùa Ham muốn có thể được gom góp lại, được vượt lên bởi ý nghĩ “làm một quyển Tiểu thuyết”, vượt lên trên những bất ngờ của sự thất bại bằng một nhiệm vụ lớn, Một Ham muốn Tổng quát có đối tượng là thế giới toàn phần. Tiểu thuyết: một thứ Khẩn cầu lớn → cái cảm tưởng ta không thuộc về một nơi chốn nào, vô xứ. Phải chăng văn tự là quê hương duy nhất của tôi? Tiểu thuyết (như “được hoàn tất”, agendum): hiện lên như Tối Thiện (Saint Augustin, Dante:Il Sommo Bene, Saint Thomas, kế đến là tâm phân học) (7) Viết tiểu thuyết có nghĩa nói về (những) người mình thương yêu, chứng giám cho họ, làm họ thành bất tử. Trường hợp Proust đó là Mẹ/Bà những đối tượng của tình yêu duy nhất trong À la Recherche. Nhưng Proust không đặt họ ở vị trí trung tâm của quyển tiểu thuyết mà coi đó là những nơi chốn của tình yêu thu hút như nam châm mọi nhân vật, mọi nơi chốn khác. Vì lẽ đó Barthes cho rằng Tiểu Thuyết có cấu trúc làm trung gian (Roman: structure de médiation). Tiểu thuyết yêu thương thế giới, ôm thế giới vào lòng, tình yêu của tiểu thuyết không là tình cảm sướt mướt ủy mỵ vì đó là tình yêu đã được trung gian hóa thành tình yêu dành cho tha nhân, và cũng vì vậy tiểu thuyết chống lại sự khô cằn của trái tim. Tiểu thuyết không xác nhận cũng không phủ nhận hay tra hỏi do đó nó chỉ là ‘nói’, ‘nói’ (parler, parler), nói với (s’adresser), kêu gọi (interpeller), diễn ngôn của tiểu thuyết không làm người đọc sợ hãi, không ngoa ngôn, không đặt áp lực lên người đọc. Để viết được tiểu thuyết, theo Barthes ta cần có những năng khiếu (dispositions) riêng (Barthes thú nhận mình chỉ có sự đam mê nhưng lại thiếu sự bền bỉ) quan trọng nhất là Ký ức tức là khả năng hồi ức: À la Recherche của Proust là một Tiểu thuyết hồi tưởng (Roman anamnésique) [theo cách giải thích này của Barthes thì dịch tên quyển tiếu thuyết của Proust là Hồi tưởng Thời gian đã mất có phần sát nghĩa hơn] nhưng ký ức của Proust là thứ ký ức không hẳn rạch ròi rõ nét (acuité) nhưng do những bùng phát sống động, những bùng phát này không liên tục, không được nối kết bởi Thời gian, đảo nghịch trật tự thời gian (mémoire proustienne: mémoire par éclats vifs, discontinus, non liés par le Temps, subversion de la chronologie). (8) Cái được đảo lộn không phải là tính rạch ròi rõ nét của kỷ niệm mà là trật tự của những kỷ niệm.

__________________________

(1) Chẳng hạn Tzvetan Todorov trong quyển Critique de la critique (trang 76) phê phán Barthes thay đổi quan điểm hoài hủy “ông ta cứ đưa ra một ý tưởng rồi tự mình lại chẳng quan tâm đến nữa.” Phê phán này của Todorov cũng dễ hiểu vì trong quá khứ Barthes ở giai đoạn thuyết cơ cấu là đồng minh củaTodorov nhưng khi Barthes bước sang giai đoạn hậu-cấu trúc còn Todorov vẫn bảo lưu quan điểm nghiên cứu văn chương theo thuyết cấu trúc. Không khó nhận ra thuyết cấu trúc là nơi trú ẩn xa lánh Hegel. Nhưng như Derrida đã chỉ ra thuyết cấu trúc lại rơi vào nhị phân tiếng nói/chữ viết, cái chỉ nghĩa/cái được chỉ nghĩa, là nhị phân vết tích của hiện diện (présence) cốt tủy của siêu hình học cổ điển. Từ bỏ thuyết cấu trúc, chọn con đường khác, ít nhất Barthes cũng chứng tỏ đã nhạy bén trước bế tắc của thuyết cấu trúc về mặt lý thuyết. Một lý do khác: Barthes là thân hữu và đồng chí của những người của tạp Critique và nhóm Tel Quel như Bataille, Sollers, Kristeva, Robbe-Griller…

(2) Barthes trích dẫn nguyên đoạn văn của Blanchot trong bài mở đầu giáo trình La Préparation du Roman :Maurice Blanchot, Entretien infini, Galliamard 1969, XII : “Có một lúc nào đó trong đời của một người – do đó cũng là đời của mọi người – khi mà mọi thứ đã xong xuôi, những quyển sách đã được viết ra, vũ trụ đã im tiếng, mọi sinh linh đã yên nghỉ. Lúc đó chỉ còn có mỗi một nhiệm vụ là tuyên bố điều đó ra: Cái đó dễ thôi. Nhưng như thể lời nói thêm vào này có nguy cơ làm mất sự quân bình – và tìm ở đâu ra sức mạnh để nói lời đó ra? và thêm vào đó tìm ở đâu được một chỗ cho lời nói này? -, người ta không nói câu đó ra, và như vậy là nhiệm vụ hóa ra chưa hoàn thành. Người ta chỉ viết cái mà tôi vừa viết ra, cuối cùng thì người ta cũng chẳng viết lời nói đó ra nữa.” (Il y a un moment dans la vie d’un homme - par conséquent des hommes – où tout est achevé, les livres écrits, l’univers silencieux, les êtres en repos. Il ne reste plus que la tâche de l’annoncer : c’est facile. Mais comme cette parole supplémentaire risque de romper l’équilibre – et où trouver la force pour la dire? où trouver encore une place pour elle? -, on ne la prononce pas, et la tâche reste inachevée. On écrit seulement ce que je viens d’écrire, finalement on ne l’écrit pas non plus”

(3) Roland Barthes, La préparation du roman, 30: Bởi đối diện với “tiếng khò khè” của đời sống bươn trải chỉ có hai con đường mở ra: 1) hoặc là im lặng, ngơi nghỉ, qui ẩn (“Ngồi thinh lặng, không làm gì hết, mùa xuân cứ tới, và cỏ cứ mọc”); 2) hoặc lại tiến bước theo một hướng khác, nghĩa là xung trận, đặt trọn, trồng cây, với diều nghịch thường ai cũng đã biết: “Xây một căn nhà thì cũng được thôi, nhưng đến tuổi này mà còn đi trồng cây thì quả là kỳ cục!” (Car face au “ronron” de la gestion, deux voies s’ouvrent:1) ou bien le silence, le repos, le retrait (“Assis paisiblement, sans rien faire, le printemps vient, et l’herbe croît d’elle-même”); 2)ou bien reprendre la marche dans une autre direction, c’est-à-dire baitailler, investir, planter, avec le paradoxe bien connue: “Passe encore de batir, mais planter à cet age!”) Về khái niệm cái Trung tính rõ ràng Barthes đã chịu ảnh hưởng của Blanchot vì Blanchot đã nói đến khái niệm này từ hơn 30 năm trước Barthes trong các luận văn cũng như truyện kể (récits), nhất là trong phần cuối quyển Entretien infini/Kết đàm vô tận. Tuy nhiên quan niệm về cái Trung tính của hai người có những điểm khác nhau căn bản. Một cách tổng quát khái niệm cái Trung tính của Blanchot đậm màu sắc triết lý (Blanchot suy tưởng về quan niệm của Emmanuel Levinas về ‘il y a’ và về ‘cái không biết/le non-savoir’ của Georges Bataille trong khi quan niệm của Barthes nghiêng về ngôn ngữ hơn. (Barthes thời trẻ học ngành văn chương ở Sorbonne, và thường không đọc trực tiếp tác phẩm của các triết gia, chẳng hạn Barthes ‘hiểu Nietszche qua đọc Deleuze!)

(4) Những giáo trình quan trọng nhất của Barthes: Le discours amoureux ở École pratique des hautes etudes 1974-1976, Comment vivre ensemble (1976-1977), le Neutre (1977-1978), và La préparation du roman I & II (1978-1979 & 1979-1980) ở Collège de France.

(5) Roland Barthes, La préparation du roman, 25: Attention: le grand écrivain n’est pas quelq’un à qui on se compare, mais à qui on peut, l’on veut, plus ou moins partiellement, d’identifier.

(6) Roland Barthes, Le bruissement de la langue, bài Longtemps, je me couché de bonne heure.

(7) Roland Barthes, La préparation du roman, 39-40: Les blessures du Désir peuvent être recueillies, transcendées, par l’idée de “faire un Roman”, de dépasser les contingences de l’échec par une grande tâche, un Désir Général dont l’objet est le monde entier. Roman: sorte de grand Recours → sentiment qu’on ne se sent bien nulle part. L’écriture serait donc ma seule patrie? Roman (en tant que “à faire”, agendum): apparaît comme Souverain Bien (saint Augustin, Dante: Il Sommo Bene, saint Thomas, puis la psychanalyse)

(8) Trong cuộc phỏng vấn với Christine Eff đăng trên tờ Le Monde-Chủ nhật 16 tháng 9, 1979 Barthes nhân trả lời câu hỏi “Có phải Proust gọi Thời gian đã mất là sự ỳ ra, lười chảy thây, không làm gì hết một cách có suy nghĩ không (thoughtful idleness)?” đã giải thích thêm về công việc của nhà văn và ký ức theo của Proust. Về ký ức, theo Barthes thì “kiệt tác của Proust được xây dựng, nếu không phải hoàn toàn trên, thì ít nhất cũng cùng với, một lý thuyết về ký ức không tự động (mémoire involontaire), về sự trồi lên mặt của những ký ức và cảm giác. Và sự hồi tưởng tự trôi nổi này rõ ràng có liên hệ tới một thứ trì trệ, ù lỳ không làm gì cả. Sự ‘ỳ ra’ này Proust dùng một ẩn dụ để mô tả giống như miếng bánh Madeleine từ từ tan trong miệng tuy miệng ‘ỳ ra’ không nhai, chủ thể tự để mình tan loãng qua ký ức, cho nên đó là ký ức không tự ý. Nhưng Barthes cũng minh xác việc viết văn không phải là một hoạt động có thể biếng nhác được vì Proust đã dùng hình ảnh bông hoa giấy Nhật cánh khép chặt khi khô nhưng khi bỏ xuống nước sẽ nở dần dần thế nên nhà văn có ‘ỳ ra’ trong một thời gian thì thời khoảng này cũng là một thời khoảng của công việc viết. Proust cũng dùng một ẩn dụ khác để nói về nhà văn: ông ta viết một tác phẩm cũng giống như người thợ may khâu một cái áo. Ẩn dụ này có nghĩa nhà văn không ngừng viết, tỉ mỷ kỹ lưỡng, cướp đoạt, lập thành, hoạt động ráo riết giống như Proust nửa trước đời đã ỳ ra không làm gì để rồi nửa đời sau tự giam mình trong phòng kín (Proust nằm trên giường để viết) viết không ngưng nghỉ quyển Hồi tưởng. (Xem: Roland Barthes, The Grain of the Voice, Interviews 1962-1980 trang 343.)

(còn tiếp)

đào trung đąo

http://www.gio-o.com/daotrungdao.html