đào trung đąo

3-Zero

± triết học ± lý thuyết văn chương ± phê bình văn chương

≤ cùng một khác

(13)

Kỳ 1, Kỳ 2, Kỳ 3, Kỳ 4, Kỳ 5, Kỳ 6, Kỳ 7, Kỳ 8, Kỳ 9, Kỳ 10, Kỳ 11, Kỳ 12,

Như đã nói trong bài mở đầu giáo trình Phần I Từ Cuộc đời sang Tác phẩm/De la vie à l’œuvre khi bàn về viết tiểu thuyết Barthes – như một diễn viên chính ra trước sân khấu giới thiệu tác giả của vở kịch (Parabase) – sẽ lại giả dạng (Simulation) như một người viết tác phẩm, một tay viết văn Tài tử (Amateur) giả dạng Nghệ sĩ/Nhà văn, và theo Barthes Nhà văn thật ra đôi khi cũng cần giả dạng là Tài tử. Barthes minh xác sẽ không đưa ra phương pháp viết tiểu thuyết nhưng Giả dạng cũng có thể coi như một phương pháp tương tự như trong khoa học thực nghiệm người ta thường dùng phương pháp nghiên cứu bằng cách tạo một dụng cụ kích thích những nguyên nhân để sản xuất ra những hậu quả nhằm tìm ra mối tương quan giữa hai thành phần này. Và Barthes gọi đối tượng sản xuất bởi và cho sự Giả dạng/thử này là một Mẫu (Maquette) thu nhỏ, phác họa tác phẩm, như Tác phẩm sẽ thực hiện (maquette=machietta=petite tache= ébauche). Xét về mặt tri thức luận ta thấy có những hình thức chứng minh dập theo Mẫu này chẳng hạn như cách đưa ra thí dụ (Exemple) trong ngữ học biến đổi (liguistique transformationelle). Khoa mgữ học này thường sử dụng những thí dụ tức là một Mẫu Câu để rút ra một nguyên tắc nào đó và Mẫu cũng là Ẩn dụ soi sáng (Métaphore illuminante): Barthes trích dẫn đoạn văn Diderot mô tả cái máy dệt vớ/tất tuyệt vời có khả năng chỉ trong một khoảnh khắc thực hiện rất nhiều động tác khác nhau nếu như làm bằng tay phải mất nhiều giờ như một ẩn dụ. Nhưng xét về mặt văn chương, bản viết, thì tác phẩm như một công trình, một sản phẩm được thần thánh hóa, được trình bày mặc định như một sự tự giả dạng. Đó là những tác phẩm trình bày chính cách tạo nên chúng. Theo Barthes, cần phân biệt rõ cấu trúc trong cấu trúc (structure en abyme) với tác phẩm-mẫu phác thảo (œuvre-maquette). Trong trường hợp thứ nhất đó là tác phẩm trong tác phẩm, bức họa trong bức họa (1) chẳng hạn nhân vật Roquentin thực hiện việc viết một cuốn tiểu thuyết trong tiểu thuyết La nausée của Sartre. Còn tác phẩm-mẫu phác thảo (œuvre-maquette) tự nó trình bày như chính thử nghiệm của mình chẳng hạn như quyển Vita Nova/Cuộc đời mới của Dante, quyển tiểu thuyết Les Faux-Monnayeurs/Những tay làm bạc giả của Gide, truyện The Raven/Con Quạ của Poe, và trường hợp thật tinh vi là quyển À la recherche du temps perdu của Proust. Gọi là tinh vi vì quyển tiểu thuyết của Proust vừa là truyện trong truyện vừa là tác phẩm-mẫu phác thảo (œuvre-maquette), hai hình thức này không cố định và trượt vào nhau. Barthes cũng nêu ra một thí dụ tương tự như trong cuốn phim gợi dục (film pono): cảnh chiếu trên màn là cảnh thu hình những khán giả trong một rạp chiếu phim đang xem cuốn phim gợi dục (phim trong phim), không có một chuyển động nào khác ngoài những gì diễn ra trên màn hình trong cuốn phim và những khán giả trong rạp bắt đầu diễn lại những cử động trong cảnh họ đang xem (maquette), và nếu những khán giả trở thành những cặp làm tình thì ‘maquette’ sẽ ở cấp độ thứ ba.(3)

   Tuy không hẳn cho Giả dạng như một phương pháp nếu xét về mặt lý thuyết hay phê bình văn chương nhưng Barthes cho rằng trong sự giả dạng có sự phối hợp phân tích tinh thần (analyse intellectuelle) với phân tích chủ quan tính (analyse de la subjectivité) như sức mạnh của ham muốn và làm như vậy sẽ có cái lợi là là thấy được sự khác biệt giữa việc tự đặt mình vào trong hoàn cảnh (se mettre dans la situation) với tự đặt mình vào vị trí (se mettre en position) sửa soạn viết tác phẩm. Trong trường hợp giáo trình này Barthes không viết ra một tác phẩm tiểu thuyết nào, hơn nữa vì “hoàn cảnh” là điều kiện kinh nghiệm để thực hiện, cho nên đúng ra Barthes chỉ ở trong “vị trí” tưởng tượng đóng vai trò sửa soạn cho việc viết tiểu thuyết mà thôi. Barthes loan báo trong những buổi giảng kỳ giáo trình tới sẽ xoay quanh một truyện kể/récit: nhưng truyện kể này tiếc thay chẳng có gì hồi hộp ly kỳ (thrilling, Barthes dùng từ tiếng Anh) bởi đây chỉ là câu chuyện tâm tình của một người nào đó muốn viết (viết một tác phẩm, hay chỉ là viết) và đưa ra những phương tiện để hoàn thành sự ham muốn, ý chí, hay thiên hướng (vocation) hiểu như một mời gọi, theo những giai đoạn: 1) Viết: từ đó Sức mạnh, hay Ý chí viết, trong bản thân sẽ khởi đi; 2) Đưa ra những thử nghiệm (épreuves) phải trải qua để viết, để bắt đầu, một tác phẩm. (4) ‘Người nào đó’ Barthes nói đến ở trên là một người viết kết hợp (home composé) giả dạng dưới một bút danh giả (home pseudonymique) nào đó, khi thì có tên là Flaubert, khi thì là Kafka, Rousseau, khi thì lại là Mallarmé, Tolstoï, hay Proust. Nhưng kẻ giả danh làm sao lại dự phần được vào sự thành công của những tên tuổi mình đội tên, tôi giả danh này làm sao có thể tự cho phép dựa vào uy tín của những nhà văn này, lộn sòng vào những tên tuổi đó được? Vì sao bạn lại tự coi mình là một nhà văn được? Theo Barthes, điều này là có thể chỉ được hiểu theo một nghĩa khi nào tôi thực sự lao đầu vào công việc và dám sống, tuy không so sánh mình với những nhà văn kể trên nhưng tự đồng hóa mình với họ qua tưởng tượng. Tưởng tượng ra công việc chứ không tưởng tượng là mình một ai. Nhưng một người khi đã quyết định đi từ viết sang viết một cái gì đó sẽ gặp phải những khó khăn đớn đau lúc khởi sự do những cân nhắc, những quyết định dang dở, khó khăn, những khổ não của ý chí và của lòng ham muốn, nghi ngờ, nản lòng, thử nghiệm, bế tắc, mò mẫm. Đó là→ “Cả một cuộc hành trình bắt đầu; như một con đường khởi đầu: những thứ phải vượt qua. Tôi [Barthes] sẽ thử định nghĩa và mô tả ba thử nghiệm (như tôi đã nói: giáo trình=như một kịch bản: xem: vở Turandot – những thử nghiệm ai muốn viết sẽ gặp trên đường.”(5)

   Ba thử nghiệm đó là: 1) Thử nghiệm có tính cách trừu tượng: quyết định viết Gì (quoi écrire), nghĩa là chọn lựa, và đây là thử nghiệm đối tượng trong đó khuynh năng viết phải đặt trên một đối tượng, phải loại bỏ những đối tượng khác, nghĩa là cần có chọn lựa tốt bởi sẽ phải mang theo đối tượng này suốt dọc đường viết, nếu nửa chừng bỏ ngang để quay sang một đối tượng khác thì đó sẽ là nhược điểm phải tránh. 2) Thử nghiệm cụ thể, thực hành: Từng bước tổ chức đời sống sao cho thích hợp với việc viết, vì phải vượt qua những chặng đường dài nên cần Kiên trì.Vì vậy đây là một thử nghiệm của Thời gian (épreuve du Temps). 3) Thử nghiệm đạo đức: thử đánh giá xem tác phẩm sẽ viết ra sẽ được xã hội phán xét thế nào (supputation du jugement de la société sur l’œuvre), nghĩa là tác phẩm sẽ viết ra có sự phù hợp với xã hội lịch sử (social historique) không, trong trường hợp nếu như nhà văn buộc phải chấp nhận xã hội phán xét là tác phẩm có yếu điểm không phù hợp (có tính cá biệt, đơn độc) thì đó là thử nghiệm của sự Ly khai xã hội (Schize sociale). “Tóm lại: Đó là ba thử nghiệm: Nghi ngờ, Kiên trì, và Ly khai  (tách khỏi xã hội)”(6)

1. Thử nghiệm thứ nhất: Trước hết là vấn đề nội dung của tác phẩm sẽ viết. Barthes không khứng khái niệm “nội dung” vốn thời thượng nên chỉ dùng khái niệm này để qui chiếu về khái niệm quan trọng hơn: Hình thức. Về ‘triết lý’ của tác phẩm thì sao? Barthes không hậu thuẫn các tác giả ẩn núp dưới một triết lý nào đó. Nhà văn Barthes khen ngợi về vấn đề này: Proust. Trong bức thư gửi cho Jacques Rivière bạn thiết Proust cho biết đã quyết định không phát biểu triết lý của mình trong tác phẩm. Hơn nữa Proust rất không ưa những tác phẩm chứa đựng ý thức hệ vì thường thường những tác phẩm loại này chỉ ra sự thất bại của tác giả trong ý hướng đưa ra một triết lý. Theo Barthes: “Triết lý của tác phẩm có thể là đi đôi/đồng thời chứ không nhất thiết phải là động lực (có phải chính vì lẽ đó chúng ta thích thú khi đọc Proust?) (7) Về nội dung tức là những chủ đề của tác phẩm: đó là vấn đề lý thuyết văn chương, vấn đề phương pháp. Có những tiêu chí khả dĩ để chúng ta xét chủ đề hay nội dung của một tác phẩm: Trong truyện ngắn Chủ và Tớ của Tolstoï người ta có thể cho rằng tất cả chỉ là để đặt vòng nguyệt quế đạo đức vinh danh tính nhân đạo, nhưng Barthes lại cho rằng chủ đề của truyện là Tuyết, Tuyết Đen. Chủ đề của Hồi tưởng Thời gian đã mất của Proust phức tạp hơn vì có tác phẩm này có nhiều chủ đề: triết lý về thời gian, vấn đề của một người muốn viết văn nhưng thất bại, sự triển khai lấp lánh phong phú bền bỉ của một câu tục ngữ thật đơn giản “Hóa ra quả đất tròn!/Comme le monde est petit!”, hoán dụ (métonymie) về giấc ngủ, giấc nửa tỉnh nửa mê như điểm khởi hành của tác phẩm và cũng là hoán dụ về trạng thái luân lý và siêu hình của thế giới: sự phá hủy vách ngăn (décloisonnement) thời gian và tuổi tác của nhân vật Tự sự. Chính ở điểm này người ta có thể có nhiều lối giải thích À la Recherche du Temps perdu theo nhiều cách khác nhau. Barthes đưa ra một qui tắc tổng quát: “Nói chung, tác phẩm không cho phép chúng ta khám phá ra chỗ bắt đầu, dạng thức giao động = cái hình ảnh được đặt trước mắt tác giả, cái hình ảnh tác giả ham muốn, và chính sự ham muốn này đã cho phép tác giả đi từ viết sang viết về một cái gì đó.”(8) Barhtes nhấn mạnh vấn đề của giáo trình là vấn đề của người thực hành viết, muốn viết, cụ thể thực hành viết một tác phẩm. Cho nên “nội dung” hay chủ đề chắc chắn không phải hay trước hết không phải là một phạm trù thi pháp (catégorie poétique) tức thực hành/làm nhưng là một phạm trù của những nhà phê bình, giáo sư, lý thuyết gia văn chương chứ không phải của người thực hành viết văn. Nghệ sĩ, nói như Nietszche  là Apollon hay Dionysos chứ không phải là Socrate, hay như Mallarmé đã chỉ ra: “phải qua mặt Siêu hình học để tiến tới Vật lý học của quyển sách.”

_____________________________________

(1) La Préparation, 232: Structure en abyme: œuvre dans une œuvre, comme tableau dans une tableau.

(2) La Préparation, 232: Un cas très retors: À la recherché du temps perdu: virtuellement, à la fois œuvre en abyme: le roman que le narrateur veut fair mais dont il constate l’échec (échec du vouloir-écrire) + œuvre-maquette, puisque finalement ce roman se trouve être La Recherche du temps perdu elle-même. Comme si la maquette fondait, se dissolvait au profit de tout ce qu’elle draine et drague: un monde (ou un triple monde: de l’amour, de la mondanité et de l’art). Il y a instabilité, glissement instable entre l’abyme et la maquette→ l’enjeu étant la production (l’action).

(3) Thật ra trong các dâm thư Trung-Ấn xưa đã tả cảnh hoặc in hình cảnh cặp nam nữ (tuy có sự đồng thuận nhưng người nam thường chủ động dụ hoặc người nữ) nhìn trộm (voyeurisme) một cặp nam nữ khác đang làm tình, và người đọc/xem dâm thư/hình vẽ chính là nhìn trộm ở cấp độ thứ hai.

(4) Sđd, 234: 1) Écrire: d’où part en moi la Force, la Volonté d’écrire? 2) Les épreuves que je dois traverser pour faire l’œuvre = une initiation.

(5) Sđd, 235: Toute une pérégrination commence; comme un chemin initiatique: des choses à surmonter. Je vais essayer de définir et de décrire trois épreuves (j’ai dit: cours = comme une pièce de théâtre: cf. Turandot – épreuves que celui qui veut écrire rencontre sur sa route. [Vở kịch dụ ngôn bi hài La Princesse Turandot do Carlo Gozzi dựng năm 1762 ở Venise trong đó nàng công chúa đưa ra ba câu đố cho mỗi kẻ đến cầu hôn và nếu không giải được sẽ bị chém đầu. Có thể ở đây Barthes cũng có ý nhắc tới vở Turandot và Đại hội Thợ giặt của Bertolt Brecht (1954).  

(6) Sđd, 236: →Donc trois épreuves: le Doute, la Patience, la Séparation (la Sécession).

(7) Sđd, 238: La philosophie de l’œuvre peut être concomitante, main non forcement motrice (au reste, est-ce vraiment cela que nous consommons dans Proust?)

(8) Sđd, 239: En général, l’œuvre ne permet pas de retrouver son point de depart, la figure de son branle = l’image qui a été devant l’auteur, qu’il a désiré, dont le désir lui a permis de passer de l’écrire à écrire quelque chose.

(9) Sđd, 239: Pour utiliser une terminologie mallarméenne: il faut passer de la Métaphysique à la Physique du livre.

((còn tiếp)

đào trung đąo

http://www.gio-o.com/daotrungdao.html

© gio-o.com 2013