Đặng Phùng Quân

triết học nào cho thế kỷ 21

10

Tiếp theo từ các kỳ 1 , kỳ 2 , kỳ 3 , kỳ 4, kỳ 5, kỳ 6, kỳ 7, kỳ 8, , kỳ 9, kỳ 10 , kỳ 11, kỳ 12, kỳ 13, kỳ 14, kỳ 15, kỳ 16, kỳ 17, kỳ 18, kỳ 19, kỳ 20, kỳ 21, kỳ 22, kỳ 23, kỳ 24, kỳ 25, kỳ 26, kỳ 27, kỳ 28, kỳ 29, kỳ 30, kỳ 31, kỳ 32, kỳ 33, kỳ 34, kỳ 35, kỳ 36,

3/ thời quá độ

Trong hai phần trên, tôi lấy nửa sau thế kỷ là đường phân ranh triết học chuyển tiếp từ thế kỷ 20 qua thế kỷ 21. Tại sao vậy? Những bước ngoặt đã vạch ra đoạn tuyệt với tư tưởng thống trị nửa đầu thế kỷ 20: sự thống trị của hiện tượng luận, chủ nghĩa Mác, chủ nghĩa hiện sinh, triết học phân tích. Những dòng tư tưởng mới xuất hiện, từ hậu cấu trúc, hậu phân tích, hậu hiện đại, hậu lý luận phê bình, hậu siêu hình học đến những mô thức tư duy mới với tham vọng chuyển hóa triết học, những khuôn mặt triết học mới kế thừa hiện tượng luận, thông diễn luận, thực dụng luận, hủy tạo, thông giao phổ quát, ký hiệu siêu nghiệm. Dẫu sao, có thể nói, trong lịch sử triết học nhân loại đến nay, chưa thế kỷ nào tư tưởng sáng tạo phong phú cũng như  triết gia sáng giá từ Đông sang Tây nhiều như thế kỷ XX.

Trong Cơ sở tư tưởng thời quá độ 2007 tôi đã nói đến triết học hậu /phân tích với tranh biện giữa Richard Rorty và Hilary Putnam tiếp nối truyền thống thực dụng, thuyết hủy tạo với Jacques Derrida tiếp nối hiện tượng luận, lý luận nhân sinh với Jacques Poulain tiếp nối nhân loại học thực dụng của Arnold Gehlen (chương 5), lý luận tác động thông giao với J. Habermas, thực dụng siêu nghiệm với K.-O. Apel, thông diễn luận triết lý với H.-G. Gadamer (chương 6).

Ở chương 5 tác phẩm dẫn trên, tôi muốn nói đến những tranh luận giữa các triết gia này tiêu biểu sự khủng hoảng quá độ về mặt cơ sở khi đặt định khả thể và thiết yếu của bản thể có tính năng động trong vấn đề chân lý, chứng nghiệm và thực tế với con người,  từ triết học phân tích sang hậu/phân tích. Rorty cũng là người đã tranh luận những vấn đề khởi từ những triết gia “lục địa” như Heidegger, Gadamer, Derrida trong mưu tìm con đường mới cho cơ sở triết học khi đưa ra những lộ đồ mới, đối chiếu những điểm chung giữa Heidegger và chủ nghĩa thực dụng, lý luận hủy tạo của Derrida. Thật sự, Derrida là người đã phê phán triết học biện chứng từ quan điểm hiện tượng luận vốn là một khoa học về con người. Vào cuối thế kỷ, Jacques Poulain đã trở lại với khoa nhân loại học thực dụng của Arnold Gehlen trong dòng chuyển hóa triết học, một ý hướng sinh động nói đến trong triết học Apel ở chương 6. Ông nhận xét trong vòng hai mươi năm trở lại đây, người ta phát hiện chỉ có một quy luật năng động duy nhất là quy luật sản xuất thông giao của chân lý. Cuộc tranh biện vào đầu thế kỷ 21 này chung quanh vấn đề khả hữu của thông giao trên cơ sở lý trí và chân lý, liên hệ tới thực tại xã hội trong thời đại thông tin/điện toán. Giai đoạn này có thể đánh dấu bước ngoặt hậu siêu hình, như chữ gọi của Habermas. Trong Tư tưởng hậu siêu  hình/Nachmetaphysisches Denken 1988, ông viết: Ngày nay tia lửa tái sinh siêu hình học lóe lên từ tro tàn của chủ nghĩa tiêu cực - có thể là một thuyết siêu hình khẳng định theo bươc Kant hoặc hiển nhiên trộn lộn sau biện chứng siêu nghiệm của Kant. Ông phê phán những tư trào khi mệnh danh từ siêu hình  ông dùng để chỉ tư tưởng duy tâm kể từ Platon qua Plotin, phái tân Platon, Augustin, Aquinas, Descartes, Spinoza, Leibniz đến Kant, Fichte, Schelling, Hegel, mà ông ngờ là hoàn cảnh hiện đại chủ yếu cũng chẳng khác với hoàn cảnh thế hệ những đệ tử lớp đầu của Hegel. Những chủ nghĩa hoài nghi, duy vật cổ đại, duy danh thời trung cổ, hay duy nghiệm hiện đại tuy là những phản trào chống siêu hình song vẫn còn trong chân trời tư tưởng do siêu hình học định đặt. Những lý luận về tính chủ thể ngày nay trong chủ nghĩa duy tâm Đức là những hình thái tư tưởng siêu hình. Chủ thể tính là cơ sở mới của những học thuyết Ý niệm và tư duy đồng nhất, kế thừa của siêu hình học trong việc củng cố quan niệm đồng nhất có trước khu biệt, tinh thần có trước vật chất. Những phát triển lịch sử như điển hình mới của tính thuần lý, khởi đôïng giải hoặc siêu nghiệm hóa, chuyển nguyên mẫu từ triết học ý thức qua triết học ngôn ngữ, hỗ tương lý luận và thực tiễn, ngữ cảnh hành động thông giao, khái niệm về một quá trình cấu tạo sinh giới là những biểu hiện chuyển vị từ tư tưởng siêu hình sang hậu siêu hình.

Habermas viết: vào thời gian này điều kiện cơ bản của triết lý đã thay đổi; từ đây không có con đường nào khác tư tưởng hậu siêu hình học. Ngay từ bài giảng Tri thức và lợi ích/Erkenntnis und Interesse vào năm 1965, ông đã khẳng định triết học ngôn ngữ thay thế triết học ý thức, vì trong triết học ý thức, chủ thể nhận biết khách thể qua lý tính nhận thức công cụ, trong khi lý tính trong triết học ngôn ngữ có ý hướng thông giao. Một lý luận về tác động thông giao như Habermas chỉ ra  không phải là một siêu lý luận mà là khởi sự của một lý luận xã hội quan tâm đế việc đánh giá tiêu chuẩn phê phán của nó, ngõ hầu đạt tới nhận thức  như một công cuộc liên tục lý luận tri thức với những phương tiên khác, thực dụng phổ quát.

Ở bên kia biên giới Đức, Jean-Marc Ferry (sinh năm 1946-) đã khởi sự từ một vấn nạn của Habermas : một triết học hậu siêu hình không thể mang lại giải đáp cho vấn đề : tại sao là đạo đức/tatsächlich kann eine post-metaphysisch denkende Philosophie die Frage…, warum überhaupt moralisch zu sein? - nicht beantworten để khai phá những quyền năng của kinh nghiệm, xây dựng lại những điều kiện  khả dĩ nhận biết con người cá thể và dân tộc trong sinh giới, thế giới chúng ta sống. Trong tác phẩm Les puissances de l'expérience 1991 Ferry đặt vấn đề theo Kant, song trên bình diện ngữ pháp: làm thế nào ba ngôi đại từ khả hữu?  nhằm chỉ ra về mặt phổ quát, lý lịch của một cá thể hay một dân tộc trước tiên là một lý lịch/đồng nhất ngữ pháp, mà môi trường ngữ pháp là đất của mọi đồng nhất cá nhân khả dĩ định vị được trong một không gian đạo đức của cảm nhận/espace éthique de reconnaissance. Ferry đã tiếp thu lý luận của Habermas trong Habermas. L'éthique de la communication 1987 và dịch bộ Théorie de l'agir communicationnel/Theorie des Kommunikativen Handels của Habermas.

Trong Triết học thông giao/Philosophie de la communication, 1994 Jean-Marc Ferry tiếp tục khai phá nguyên mẫu mới, tức lý trí thông giao qua những tham chiếu kinh điển , từ Frege, Dewey, Dilthey, Peirce, Wittgenstein, Heidegger đến những Rorty, Putnam, Habermas, Wellmer, Apel là những nhân vật tiêu biểu trong tranh biện triết học hiện đại.

Karl-Otto Apel là đối tượng phê phán của Ferry trong sách dẫn trên ở chương 5 ‘Suy nghĩ cùng Apel để chống Apel’ (lấy lại chính tiêu đề của Apel 'Suy nghĩ cùng Habermas để chống Habermas' trong những tiểu luận phê phán Habermas) nhằm phản bác lại cơ sở tối hậu của triết học siêu nghiệm nơi Apel. Theo Ferry, Habermas gần với Hegel hơn chủ nghĩa duy tâm siêu nghiệm từ Kant đến Apel khi phân biệt siêu nghiệm với thường nghiệm. Chúng ta có thể rút ra những quy luật hình thức của thẩm quyền, tái dựng thẩm quyền trên những quy luật mà kh6ng cần rút ra từ những thành tích phản tư của những 'diễn dịch' hướng về một cơ sở tối hậu, hoặc là 'tôi tư duy' của tự giác thuần túy nơi Kant, hoặc là 'tiên thiên của cộng đồng thông giao' nơi Apel. Những nghịch lý của cơ sở tối hậu mà Ferry chỉ ra sẽ bàn tới sau.

Về phía Apel, những dị biệt chính giữa ông và Habermas, tuy đều đứng ở vị thế thực dụng trong đạo đức tranh biện/Diskursethik, như tôi đã nói đến trong chương 6 sách dẫn trên, có nguồn gốc sâu xa như Apel phê phán tư duy siêu nghiệm của Habermas bất khả thi khi không xét đến tính đa nguyên lịch sử, cũng như lý luận xã hội học mà Habermas trình bày trong bộ lý luận tác động thông giao cần một tư duy siêu nghiệm nghiêm xác khi sử dụng ngôn ngữ trong tranh luận lý đối.

Về phần Habermas, khi phê phán những chủ nghĩa duy tâm, ông hàm ngụ nói tới một chủ nghĩa duy vật đa ngành, mà những nhà tư tưởng thuộc thế hệ thứ nhất của trường phái lý luận phê phán Frankfurt như Horkheimer đã quan niệm.                         

Chủ nghĩa duy vật có những biểu hiện trong triết học phức thể như Deleuze hay Badiou, không thừa nhận ưu thế của những hoạt động tri thức nơi chủ thể, vượt qua siêu nghiệm ngữ học vẫn giả định khởi từ chủ thể. Ra khỏi biểu tượng chỉ khả thi trong tái lập nội tại cho thế giới, và đơn tính cơ bản cho hữu thể, có nghĩa là những gia bội của hữu, khu biệt. Khu biệt, phức thể, nội tại là những đặc sắc thường nói đến trong tranh biện cuối thế kỷ.

Hữu có thể có nhiều hướng/nghĩa ở đầu quyển bốn Siêu hình học của Aristote mà Brentano vào nửa sau thế kỷ 19 đã khai triển bốn khu biệt như tùy thể, chân ý, những phạm trù, hiện thể và tiềm thể, nhất thể và phức thể.

Trong chương 7 Cơ sở tư tưởng thời quá độ tôi đã nói đến mở đầu thế kỷ 21, một hội luận triết học tổ chức vào tháng Hai năm 2000 với nhiều nhà triết học tên tuổi khai triển mười phạm trù như Aristote trình bày trong thiên Phạm trù/Kategoriai của Bộ Luận/Organon. Mười tiếng nói, quan điểm, xu thế khác nhau tranh biện mười phạm trù cổ điển không những minh họa tính đa nguyên của hữu thể, còn chỉ ra một Aristote hiện đại, như người ta thường nói đến một Kant, một Hegel hiện đại.

Một lý luận về phạm trù, một tân hữu thể luận quan trọng của nửa đầu thế kỷ 20 chỉ ra một định hướng tư tưởng khác trong triết học Nicolai Hartmann. Để xây dựng một hữu thể luận mới, theo Hartmann phải có một lý luận phạm trù như ông trình bày những nguyên tắc của lý luận phạm trù tổng quát trong tác phẩm Cấu trúc thế giới thực/Der Aufbau der realen Welt và lý luận phạm trù đặc biệt trong tác phẩm Triết học Tư nhiên/Philosophie der Natur. Những luận điểm cơ bản của con đường hữu thể luận mới xây dựng trên cơ sở : những phạm trù của hữu không là những nguyên lý tiên nghiệm. Những phạm trù này không rút ra từ định nghĩa về phổ quát hay sơ đồ hình thức của phán đoán, mà từ những điều kiện của thực tại. Hartmann nói đến cuộc cách mạng trong toàn bộ vấn đề hữu thể dẫn tới khái niệm mới về khả hữu của cái thực,những điều kiện thể hiện toàn bộ thực tại trong hoàn cảnh nhất định. Đó là quan hệ giữa thực tại của cái thực với khả hữu của cái thực. Theo Hartmann, đó là một khoa học toàn diện thực hiện những quan hệ nội tại của thực tại coi như cách thế của hữu.

Trong những công trình khai triển triết học Hartmann ở nửa sau thế kỷ, có thể kể hội luận về tư tưởng của ông ở Gưttingen vào năm 1982 với những tham luận của Hans Michael Baumgartner (tác giả Die Unbedingtheit des Sittlichen. Eine Auseinandersetzung mit Nicolai Hartmann 1962) trình bày mối quan hệ và tư trị của con người với tự trị của giá trị trong đạo đức học của Hartmann, của J.N. Mohanty (tác giả Nicolai Hartmann and A.N. Whitehead 1957) trình bày quan hệ giữa Hartmann và hiện tượng luận v.v.. ; Stanislas Breton khảo về L'être spirituel. Recherches sur la philosophie de N. Hartmann 1962 dựa trên cơ sở hữu thể luận mới của Hartmann ; Hariolf Oberer trong ba nghiên cứu, về khái niệm 'tinh thần khách quan' trong triết học về linh hữu, về lý luận khách thể hoá và lý luận về tính chủ thể cụ thể của Hartmann trong tác phẩm Vom Problem des objektivierten Geistes.Ein Beitrag zur Theorie der konkreten Subjektivität im Ausgang von N. Hartmann 1965 ; Werner Bulk trong tác phẩm Das Problem des idealen An-sich-Seins bei Nicolai Hartmann 1971 chỉ ra ảnh hưởng nhất định của tân hữu thể luận trong triết học hiện đại, mà vấn đề hữu-tự nội lý tưởng là một nhân tố của hữu thể luận này. Một trong những tập hợp quan trọng kỷ niệm một trăm năm ngày sinh của Nicolau Hartmann là  tác phẩm Nicolai Hartmann 1882-1982 do Alois Joh. Buch xuất bản với phần giới thiệu của Josef Stallmach đặt vấn đề ví Hartmann đã làm một cuộc cách mạng Copernic như Kant trong triết học thế kỷ XX và một thư mục viết về Hartmann từ 1964 đến 1982. Tác phẩm tập thể này quy tụ những tham luận của Theodor Ballauff, H.M. Baumgartner, Lewis White Beck, Otto Friedrich Bollnow, H.-G. Gadamer, Walter Gưlz, Heinrich Hahne, Ingeborg Heidemann, Ulrich Hoyer, M. Landmann, Allan Larsen, Bruno Liebrucks, Johannes B. Lotz (so sánh hai ngả hữu thể luận - N. Hartmann và M. Heidegger), Ricardo Maliandi, J. Nosbüsch, Ingetrud Pape, Erwin Schadel, Gerd Wolandt, Hermann Wein.

 (còn tiếp) 

Đặng Phùng Quân