Tường Vũ Anh Thy
Cao Bá Quát: bài hát cái roi song
tản luận
Đầu năm Thiệu Trị nguyên niên (tân sửu 1841), Cao Bá Quát vừa quá tuổi ba mươi, thi tiến sĩ măi không đậu. Do sự tiến cử của quan tỉnh Bắc Ninh, ông được bổ làm hành tẩu bộ lễ (một chức quan văn coi việc thư lại.). Ít lâu sau triều đ́nh cử ông làm sơ khảo kỳ thi trường Thừa Thiên cùng với Phan Nhạ (Phan Nhạ tự Hành Phủ, người làng Ninh Quả, Nghệ An, cùng đỗ cử nhân với Cao Bá Quát khoa tân măo 1831) Trong lúc chấm thi, nhận thấy có nhiều quyển văn hay, nhưng phạm trường quy, phạm húy ( có lẽ rất gần với trường hợp của Cao, chỉ v́ những sơ xuất nhỏ mà bị hỏng, lận đận cả đời.Cao Bá Quát thi Hương đỗ á nguyên năm 1831, sau lại bị đánh xuống đội bảng. Năm sau thi Hội, ông sơ ư để tờ chứng thực lư trưởng ở trong tráp, bị ghép vào tội “hoài điệp văn thư”( mang giấy tờ sách vở có chữ vào trường thi) bị đuổi.) ông tiếc nhân tài, bèn bàn với Phan Nhạ dùng muội đèn (luật cấm quan trường không được đem mực theo) chữa cho 24 quyển văn. (trong số này sau có 5 quyển được chấm đậu.) Nhưng công việc bại lộ; giám sát trường vụ là Hồ Trọng Tuấn đưa nội vụ ra ṭa. Đ́nh nghị ghép vào tội tử h́nh. (có lẽ án cho là hai ông ăn thông với thí sinh, nhận hối lộ để được chấm đậu.) Bản án tâu lên vua,, nhưng v́ không đủ bằng chứng nên vua Thiệu Trị giảm án xuống thành “giảo giam hậu”. H́nh phạt này vào thời Nguyễn có nghĩa là tội nhân lẽ ra phải treo cổ chết, nhưng được hoăn, giam lại chờ lệnh. Suốt thời gian đó, ông chịu tất cả mọi cuộc tra tấn hành hạ. Thâm tâm ông không cho việc chữa văn các thí sinh là một trọng tội. Có lẽ nào đó là trọng tội khi ḷng ông hết sức thành thật, khi ư ông hoàn toàn ngay thẳng, không hề tham nhũng hối lộ? Chế độ thi cử quá từ chương, quan liêu và hà khắc, bắt buộc phải có sự phản kháng tự nhiên theo lẽ phải. Chính vua Minh Mạng đă từng than văn với các quan về chế độ thi cử ấy, nhưng rốt cuộc vua cũng đành tặc lưỡi: “song tập tục đă quen rồi, khó đổi ngay được, về sau nên dần dần đổi lại”. Chế độ thi cử ấy đến thời Tự Đức cũng không đổi chút ǵ, huống hồ thời Thiệu Trị. Cao Bá Quát đă từng là nạn nhân của thi cử nên ông rất thông cảm với thí sinh. Việc chữa vài chỗ sơ xuất của bài văn bằng muội đèn, mục đích chỉ để giúp đỡ một số người tài nhưng thiếu kinh nghiệm thi cử. Cao Bá Quát c̣n cho là việc đáng làm và nên làm. Tuy nhiên đời có nhiều việc “đáng làm” mà “không nên làm”, nếu ta muốn an thân. Cao Bá Quát là mẫu người không muốn an thân? Cho đến khi mang gông vào cổ, chịu cực h́nh, ông mới thấy sự giới hạn, và thâm độc của cuộc đời. Trong bài “đằng tiên ca”, ông vừa tả vừa kể lại một cuộc tra khảo đánh đập tù nhân bằng roi song. Loại roi song này đă già, to và dài, màu tía, cứng; uốn cong nó lại thẳng đơ ngay. Tội nhân bị trói căng ra giữa hai cái cọc đóng sâu xuống đất gọi là “cái nọc”. Hai tay bị trói vào nọc phía trên đầu; hai chân bị trói vào nọc phía dưới. Người ta vừa đánh, vừa thét hỏi dọa dẫm lâu đến hàng giờ. Tội nhân không dăy dụa tránh né được; có khi ngất đi.
Đối với một số người thư sinh yếu ớt như Cao Bá Quát mà nhà nước dùng h́nh thức đánh đập tra tấn trước công chúng như thế, có vẻ không hợp. Ông cho là người ta không biết thương hoa tiếc ngọc, dù đó là cây hải đường hiếm quí nhất như cây của Ôn Đ́nh Quân trồng ở Xương Châu. Nhưng đâu có kể ǵ chuyện đó. Sự đời, thành bại được mất là sự thường. Ông tự bảo, đă là tấm thân nam tử, có mặt có mày, th́ việc ǵ phải đau thương than thở. Ơn nhà nợ nước chưa báo đáp được mảy may. Con người dũng cảm không chịu chết ngay nơi văn tự được. Cuối cùng, ông tự ví ḿnh như cây tùng cây bách trên sông núi quê hương ông (phía nam sông Đức Giang, trên núi Nguyệt Hằng) dù gió mưa rét mướt, dù nửa thân đă chết, vẫn ngạo nghễ cùng đứng vươn lên giữa trời. H́nh ảnh đó lại làm ông xúc động. Gỗ cây tùng cây bách hẳn nhiên những loại cây thường không sánh được. Ông không tiếc cho cây bị đốn, mà tiếc cho người không biết dùng cây.
Bài thơ dài 44 câu, có lẽ ông viết một mạch ở trong tù, ngay sau ngày bị tra tấn. Có lẽ cũng là lần tra khảo đầu tiên, bởi v́ qua thơ, ta thấy ông vẫn c̣n muốn được xét xử công bằng, c̣n vẫn kêu oan; khác với sự bất cần, và thản nhiên sau này.
ĐẰNG TIÊN CA
Cửu nguyệt vọng hậu thiên khí lương
Bạch nhật ảm thảm thần vô quang
Cơ nhân bồng phát tọa đoạn sàng
Bi phong táp táp xuy y thường
Bộ đinh yết lai thanh lang lang
Hoán thủ thúc xúc phó sảnh đường
Phiên thân hạ giới tùy nhạn hàng
Tệ cân bất chỉnh tẩu thả mang
Nhập môn ngục tốt hiệp lưỡng bàng
Đô nhân hăi quan như đổ tường
Đại quan liệt tọa hạ nhất lang
Hô xuất ngục cụ la trí tương
Cự đằng chi tiên trường thả trường
Phu tử nhục ngạnh nhụ như cương
Cơ nhân yển ngọa h́nh thương hoàng
Hồi đầu trắc cố như kinh dương
Thủ thân cước trực lưỡng nhăn hoang
Vũ hậu thấp độc chưng bàng quang
Lương cửu vấn tấn khẩu bất trương
Khổ đạo khuất khuất hào khung thương
Quan thanh tích lịch tồi đài lương
Điện hỏa thiểm thiểm giao phi tường
Hân như song giao bác hoại đường
Băi như lănh thủy quán cấp thang
Lưỡng mộc trác lập thế quật cường
Thân thanh thập nhị hồi tu lang
Ô hô nhất chi xuân hải đường
Tồi chiết bất biện Xương Châu hương
Thử thời mộ thiên quưnh thương mang
Đài giác vị ngă phi thanh sương
Đằng tiên thùy thùy khí bất dương
Củng lập nhiễu chỉ hồi nhu trường
Đắc táng mệnh dă nhân chi thường
Mi mục như nhân hà thích thương
Quốc ân gia trạch vị thiểu thường
Dũng phu na tử hàn mặc trường
Ta tai đằng tiên
Nhĩ bất kiến Đức Giang chi dương
Nguyệt Hằng chi cương
Thượng hữu bán tử chi tùng bách
Đột ngột đống cửu nhi tương vương
Cẩu phất khí vu triết tượng
Cố vô thủ hồ kê thê dữ dự chương
Nhi hà tiễn phạt chi đương
BÀI CA CÁI ROI SONG (diễn ngâm)
Sau rằm tháng chín trời man mác
Sáng nhá nhem san sát lù mù
Gă tù tóc rối ngồi rù
Áo quần gió táp vù vù từng cơn
Tiếng cán bộ bất ngờ quang quác
Giục vác gông mau đến công đường
Theo sau lếch thếch chán chường
Cùm trên xích dưới khắp người lem nhem
Cổng lính ngục hai bên đứng chắn
Dân đắn đo sớn sác vây quanh
Cụ h́nh la liệt bày nhanh
Trên hàng quan lớn dưới anh quan c̣
Một cái roi to dài ghê gớm
Màu tía tô cứng rắn rướn cong
Gă tù nằm duỗi song song
Đầu nghiêng đít thấp như c̣ng con dê
Hai mắt quáng chân tay đóng nọc
Mưa vừa xong hơi độc bàng hoàng
Khảo tra măi cũng chẳng màng
Chỉ kêu oan uổng cho làng nước nghe
Tiếng quan thét rung rinh như sấm
Roi quất nhanh như sét tứ tung
Giơ lên quật xuống đùng đùng
Như bờ ao lở như thùng nước sôi
Hai cái cọc vững thôi khỏi nói
Tiếng rên la rờn rợn hành lang
Than ôi một đóa hải đường
Nát tan tan nát ră rời sắc hương
Chiều thăm thẳm dường như sắp tối
Góc đài kia khối giọt sương rơi
Roi song tàm tạm nghỉ ngơi
Gă tù nát ruột tả tơi nằm chờ
Cuộc được mất cũng ngờ như mộng
Thân trượng phu há dễ thương đau
Ơn nhà nợ nước c̣n sâu
Tấm ḷng dũng sĩ chết đâu văn trường
Ḱa đỉnh núi quê hương sông biếc
Roi song ơi có biết chăng roi
Cây tùng cây bách này coi
Thân tuy chết dở vẫn ngoi giữa trời
Một khi biết của biết người
Th́ bao cây khác tầm thường kể chi
Mà sao nỡ chặt làm ǵ
Tường Vũ Anh Thy
(trích Cao Bá Quát Giữa Hồn Thiêng Sông Núi - Ức Trai xuất bản 1985)
Cao Bá Quát: tiếng hát giữa rừng
Cao Bá Quát: bài hát cái roi song
Cao Bá Quát: tiếng hú dài cơi mộng
Cao Bá Quát: ngày sinh của thi sĩ
http://www.gio-o.com/TuongVuAnhThy.html
© gio-o.com 2016