TuongVuAnhTjhyCaoBaQuat4

Tường Vũ Anh Thy

Cao Bá Quát: về mái nhà xưa

tản luận

Suốt bao nhiêu năm, đôi lần nhắm mắt tôi lại bị ám ảnh bởi bước chân lạ lùng của Cao Bá Quát. Sau năm 1975, tỵ địa ở Mỹ, tôi càng bị bước chân Cao Bá Quát dẵm vào giấc ngủ. Nhiều lúc bước chân ông mạnh đến độ làm tôi bàng hoàng thức giấc. Có lúc bước chân ông nhẹ nhàng, dìu tôi đi ngây ngất trên đồi núi quê hương. Có lúc bước chân ấy vội vã thúc bách khiến tôi ú ớ khó thở. Cũng có khi bước chân ông vừa vui vừa buồn, nghênh ngang, và ngơ ngác. Nhưng có lẽ điều tôi bị ám ảnh nhất là bước chân lúc ngập ngừng lúc hối hả mỗi khi ông đi xa trở về nhà. Tôi hình dung ra được cả hai bàn chân to lớn, với hai ngón cái và những ngón con. Bàn chân đạp bì bõm trên những thửa ruộng còn ngập nước phèn. Lún trong những vũng bùn đen. Hoặc chìm vào rêu cỏ. Tôi không hiểu tại sao tôi phát khóc khi tưởng tượng ra như thế! Tôi rưng rưng mê mải dõi theo bước chân ông cho đến lúc …trời sáng !

Bấy giờ có lẽ vào khoảng thời gian ông đi công cán trở về được gọi vào Bộ Lễ ít lâu rồi bị thải (1843) hoặc vào năm thôi làm giáo thụ ở Quốc Oai (1854). Mỗi lần về nhà là mỗi lần ông bị giao động dữ dội. Có lần nóng lòng sốt ruột, thay vì đi đường cái, thì ông băng đồng đi lối tắt cho nhanh. Ta có thể đoán đó là những lần ông đi thi Hội trở về. Lòng trẻ và hồn mơ. Bây giờ ông trở về từ cõi bụi hồng. Lòng già và trí đạt. Hồn ông ngào ngạt tình thương. Ông đi bộ đến làng Đông Dư thì dừng lại ngập ngừng. Ở đầu sông đã thấy thấp thoáng bóng làng ông. Từ xa đã có thể nhận ra nhờ cây gạo cao lớn. Tại sao nhà không còn cách trở nhiêu khê mà chân ông ngập ngừng quá thế ? Mỗi bước mỗi dừng. Không phải vì thiếu người võng lọng lễ nghi quan cách (ông còn lạ gì cái chức tước nghi lễ bề ngoài trong đám quan trường.) Cũng không phải ông chậm bước chờ bạn đến sau. Mà vì gần đây mang nhiều tục lụy. Khói nhân gian đã làm ông đau đớn. Làm mòn mỏi chí trai. Ông không còn cái bồng bột hăng hái thuở thiếu niên nóng bỏng! Trong nhiều bài thơ ông đã nói đến tâm trạng ấy. Không chán nản thất vọng, mà là sự lặng lẽ thong thả của một trung niên hán tử đã từng trải đường đời, việc người. Đường đời cao thấp mịt mờ mây khói. Việc người nóng lạnh thất thường như nắng mưa. Ông vẫn chưa hẹn thật được lúc nào là lúc treo mũ từ quan. Chưa biết chắc đâu là nơi ông về đóng cửa vườn rau. Nhà ông có nửa mẫu ruộng hoang từ lâu không ai dòm ngó, cỏ dại mọc cao ngập đầu. Họ hàng thân thích mỗi ngày mỗi thưa thớt qua lại. Ông biết đối với bà con, chưa có được bữa tiệc bò dê mời họ. Không biết đến bao giờ. Đời ông chỉ toàn là ly biệt. Ông nghĩ đến bước đường bôn tẩu phía trước mà ngùi ngùi. Lòng ông không biết bao nhiêu cơ man tình cảm. Ông lặng lẽ nhìn trời. Trời đã tối rồi, dừng chân nơi đâu. Có lẽ ông sẽ ngủ trọ ở làng Đông Dư này thôi.

Sa hành đễ Đông Dư, ký mộ lưu túc

Giang đầu vọng cố hương

Cố hương vị tu trở

Như hà hành bất tiền

Nhất bộ nhất diên trữ

Phi quan phạp dư lệ

Ninh vị đẳng trù lữ

Cận lai phụ tục lụy

Tráng đồ bán tiêu tữ

Thế lộ canh yên vân

Nhân sự như hàn thử

Vị hữu quải quan kỳ

Sài môn tại hà hử

Bán mẫu cựu điền viên

Vu uế dĩ bất cử

Thân thích nhật dĩ sơ

Hà thường tốc phì trữ

Niệm biệt trướng tiền đồ

Mặc mặc bất dục ngữ

Nhật mộ vô định tung

Do vi dị hương xứ.

Đêm ngủ trọ làng Đông Dư

Bến đầu sông trông về cố quận

Làng ta kia kề cận tấc gang

Dùng dằng sao chẳng lẹ làng

Bước lên một bước trăm đàng ngổn ngang

Không phải vì thiếu người võng lọng

Không phải vì ngóng vọng bạn bè

Mà vì tục lụy não nề

Chí trai mòn mỏi ước thề phôi pha

Cuộc trần thế mây sa mặt sóng

Cõi người ta lạnh nóng vô thường

Bao giờ cởi mũ quan trường

Về đâu đóng cửa rào vườn ẩn cư

Nửa mẫu ruộng từ xưa còn đó

Cỏ dại đầy chả có ai chăm

Họ hàng thưa thớt mỗi năm

Lợn dê chưa mổ đãi đằng được nhau

Chuyện ly biệt lòng đau quằn quặn

Lòng dặn lòng im lặng là hơn

Ngần ngừ trời tối trống trơn

Đêm nay đành trọ trong vườn làng Đông Dư.

Làng Phú Thụy có một cái gò cao đặt tên là gò Chương Sơn. Trong bài Đắc Hà Thành cố nhân thư thoại…ông đã nhắc đến:

Vấn tấn Chương Sơn cựu ẩn thôn

Cao đường vô dạng lưỡng nhi tồn

Lục niên sinh tử phù trầm địa

Nhất chỉ giao du cảm khái ngôn

Kim cổ sự đa tu thức định

Văn chương đạo tiểu lại cùng tôn

Diệc chi hệ vật phi trường sách

Đầu bạch qui lai dã bế môn

Đây là thư gửi bạn, trả lời thư bạn ở Hà Nội, báo tin về gia đình ông, và hỏi thăm thơ phú của ông. Ôi được tin gò Chương Sơn nơi quê cũ đó, bố mẹ vẫn bình yên, hai con nhỏ còn khỏe mạnh. Đã sáu năm qua, trôi nổi sống chết trong cõi bụi hồng, tôi mượn giấy bút gửi lời cảm khái bạn bè. Việc xưa nay, sau trước, phải định tâm tĩnh trí, suy xét cho cùng. Nghiệp văn chương tuy không lớn (văn chương là đạo nhỏ) nhưng lúc cùng, nhờ đó mà thanh tao. Hỡi ơi! Biết dấn thân vào cõi thị phi không phải là kế bền lâu, nên lòng này vẫn hẹn đến khi đầu bạc sẽ về lại quê gò đó ẩn cư.

Thư gửi bạn ở Hà Nội

Biết tin quê gò Chương Sơn ấy

Bố mẹ còn ai nấy bình yên

Sáu năm chìm nổi triền miên

Đôi giòng gửi bạn nỗi niềm nhớ thương

Việc xưa nay phải thường tỉnh táo

Chuyện văn chương cơm áo đôi đường

Đem thân vào chốn đoạn trường

Hẹn khi tóc bạc về vườn ẩn cư

Câu “lục niên sinh tử phù trầm địa” là một chi tiết để ta đoán được ông làm bài này ở Quốc Oai vào khoảng năm 1853. Vì tính từ năm 1847 là năm ông trở lại làm việc ở Huế, đến năm 1852 đổi đi làm giáo thụ ở Quốc Oai, và mãi đầu năm 1854 ông mới được về quê. Đây cũng là chi tiết quan trọng để ta tìm hiểu tâm sự của ông vào những ngày tháng cuối cùng. Hình như ông nghĩ nhiều về sự từ biệt cõi đa đoan, về ẩn nơi quê cũ ? Có lẽ ít người tha thiết về làng xưa như Cao Bá Quát. Bài Gặp Lại Làng Xưa (Tương Đáo Cố Hương) ông đã vẽ lại cảnh làng ông và tâm sự của ông:

Tương Đáo Cố Hương

Cao cao mộc miên thụ

Cổ cán hà thanh sơ

Thiều thiều vọng thử bang

Quyết hữu cao nhân lư

Trúc mật phú dư kính

Thảo phong nhiễu tiền trừ

Bích chiểu hí tiêm lân

Lục đằng tú gia sơ

Y tích truyền kinh xứ

Yển tức thứ hữu dư

Thanh nhàn duy thủ chuyết

Ngô khế tại huyền hư

Tự bão khuê tổ thượng

Cách vi khâu hác cư

Tuế cửu vị qui khứ

Chỉ ưng úy giản thư

Tiêu tiêu hoàn đáo thử

Mạch mạch dục hà như

Tố tâm kỳ bất phụ

Lai giả khả truy dư

Kìa cây gạo cao vòi vọi. Gốc đã già mà cành ngọn xanh tươi. Xa xa nhìn vào làng của bậc “cao nhân” ở đấy, thấy trúc tre đan kín lối đi về. Thấy cỏ thơm xanh rợn một thềm thơ. Thấy tung tăng cá lội trong ao biếc. Thấy lúa đồng dào dạt ngạt ngào. Đó cũng là nơi ta dạy học thuở xưa, nơi ngơi nghỉ tuyệt vời. Hỡi ơi chốn quê mùa mộc mạc chính là chốn lòng ta thơ thới thanh nhàn. Hồn ta gửi mãi vào mây trắng xa xôi. Ôi có ngờ đâu từ khi đeo ấn làm quan, ôm chí “lo trước vui sau” trong cõi nhân gian, mới phải xa quê nhà, rời thôn ổ. Đằng đẵng bao tháng năm chưa được trở về mái làng xưa, chỉ vì sợ lệnh vua phép nước. Nay đã bơ phờ tóc bạc, khi trở về dằng dặc băn khoăn, bâng khuâng như vừa thua một cuộc cờ. Lòng tần ngần thầm mong nỗi niềm xưa không ruồng rẫy tấm thân này, bởi vì tấm thân này thầm hẹn sẽ không còn cuộc trùng sinh lầm lạc lúc ra đi.

Gặp lại làng xưa

Kìa cây gạo vươn cao vẫn đó

Gốc đã già ngọn ngó vẫn thanh

Vời trông phong cảnh trong làng

Trong làng có cửa có nhà “cao nhân”

Tre trúc tốt quanh sân đầy ngõ

Cỏ tươi tươi cười rõ mặt thềm

Ao sâu cá lội êm đềm

Lúa thơm phơi phới khắp miền đồng xanh

Nơi dạy học trong lành xưa cũ

Cũng là nơi lam lũ nghỉ ngơi

Quê mùa cuộc sống thảnh thơi