TuongVuAnhTjhyCaoBaQuat4

Tường Vũ Anh Thy

Cao B� Qu�t: về m�i nh� xưa

tản luận

Suốt bao nhi�u năm, đ�i lần nhắm mắt t�i lại bị �m ảnh bởi bước ch�n lạ l�ng của Cao B� Qu�t. Sau năm 1975, tỵ địa ở Mỹ, t�i c�ng bị bước ch�n Cao B� Qu�t dẵm v�o giấc ngủ. Nhiều l�c bước ch�n �ng mạnh đến độ l�m t�i b�ng ho�ng thức giấc. C� l�c bước ch�n �ng nhẹ nh�ng, d�u t�i đi ng�y ngất tr�n đồi n�i qu� hương. C� l�c bước ch�n ấy vội v� th�c b�ch khiến t�i � ớ kh� thở. Cũng c� khi bước ch�n �ng vừa vui vừa buồn, ngh�nh ngang, v� ngơ ng�c. Nhưng c� lẽ điều t�i bị �m ảnh nhất l� bước ch�n l�c ngập ngừng l�c hối hả mỗi khi �ng đi xa trở về nh�. T�i h�nh dung ra được cả hai b�n ch�n to lớn, với hai ng�n c�i v� những ng�n con. B�n ch�n đạp b� b�m tr�n những thửa ruộng c�n ngập nước ph�n. L�n trong những vũng b�n đen. Hoặc ch�m v�o r�u cỏ. T�i kh�ng hiểu tại sao t�i ph�t kh�c khi tưởng tượng ra như thế! T�i rưng rưng m� mải d�i theo bước ch�n �ng cho đến l�c �trời s�ng !

Bấy giờ c� lẽ v�o khoảng thời gian �ng đi c�ng c�n trở về được gọi v�o Bộ Lễ �t l�u rồi bị thải (1843) hoặc v�o năm th�i l�m gi�o thụ ở Quốc Oai (1854). Mỗi lần về nh� l� mỗi lần �ng bị giao động dữ dội. C� lần n�ng l�ng sốt ruột, thay v� đi đường c�i, th� �ng băng đồng đi lối tắt cho nhanh. Ta c� thể đo�n đ� l� những lần �ng đi thi Hội trở về. L�ng trẻ v� hồn mơ. B�y giờ �ng trở về từ c�i bụi hồng. L�ng gi� v� tr� đạt. Hồn �ng ng�o ngạt t�nh thương. �ng đi bộ đến l�ng Đ�ng Dư th� dừng lại ngập ngừng. Ở đầu s�ng đ� thấy thấp tho�ng b�ng l�ng �ng. Từ xa đ� c� thể nhận ra nhờ c�y gạo cao lớn. Tại sao nh� kh�ng c�n c�ch trở nhi�u kh� m� ch�n �ng ngập ngừng qu� thế ? Mỗi bước mỗi dừng. Kh�ng phải v� thiếu người v�ng lọng lễ nghi quan c�ch (�ng c�n lạ g� c�i chức tước nghi lễ bề ngo�i trong đ�m quan trường.) Cũng kh�ng phải �ng chậm bước chờ bạn đến sau. M� v� gần đ�y mang nhiều tục lụy. Kh�i nh�n gian đ� l�m �ng đau đớn. L�m m�n mỏi ch� trai. �ng kh�ng c�n c�i bồng bột hăng h�i thuở thiếu ni�n n�ng bỏng! Trong nhiều b�i thơ �ng đ� n�i đến t�m trạng ấy. Kh�ng ch�n nản thất vọng, m� l� sự lặng lẽ thong thả của một trung ni�n h�n tử đ� từng trải đường đời, việc người. Đường đời cao thấp mịt mờ m�y kh�i. Việc người n�ng lạnh thất thường như nắng mưa. �ng vẫn chưa hẹn thật được l�c n�o l� l�c treo mũ từ quan. Chưa biết chắc đ�u l� nơi �ng về đ�ng cửa vườn rau. Nh� �ng c� nửa mẫu ruộng hoang từ l�u kh�ng ai d�m ng�, cỏ dại mọc cao ngập đầu. Họ h�ng th�n th�ch mỗi ng�y mỗi thưa thớt qua lại. �ng biết đối với b� con, chưa c� được bữa tiệc b� d� mời họ. Kh�ng biết đến bao giờ. Đời �ng chỉ to�n l� ly biệt. �ng nghĩ đến bước đường b�n tẩu ph�a trước m� ng�i ng�i. L�ng �ng kh�ng biết bao nhi�u cơ man t�nh cảm. �ng lặng lẽ nh�n trời. Trời đ� tối rồi, dừng ch�n nơi đ�u. C� lẽ �ng sẽ ngủ trọ ở l�ng Đ�ng Dư n�y th�i.

Sa h�nh đễ Đ�ng Dư, k� mộ lưu t�c

Giang đầu vọng cố hương

Cố hương vị tu trở

Như h� h�nh bất tiền

Nhất bộ nhất di�n trữ

Phi quan phạp dư lệ

Ninh vị đẳng tr� lữ

Cận lai phụ tục lụy

Tr�ng đồ b�n ti�u tữ

Thế lộ canh y�n v�n

Nh�n sự như h�n thử

Vị hữu quải quan kỳ

S�i m�n tại h� hử

B�n mẫu cựu điền vi�n

Vu uế dĩ bất cử

Th�n th�ch nhật dĩ sơ

H� thường tốc ph� trữ

Niệm biệt trướng tiền đồ

Mặc mặc bất dục ngữ

Nhật mộ v� định tung

Do vi dị hương xứ.

Đ�m ngủ trọ l�ng Đ�ng Dư

Bến đầu s�ng tr�ng về cố quận

L�ng ta kia kề cận tấc gang

D�ng dằng sao chẳng lẹ l�ng

Bước l�n một bước trăm đ�ng ngổn ngang

Kh�ng phải v� thiếu người v�ng lọng

Kh�ng phải v� ng�ng vọng bạn b�

M� v� tục lụy n�o nề

Ch� trai m�n mỏi ước thề ph�i pha

Cuộc trần thế m�y sa mặt s�ng

C�i người ta lạnh n�ng v� thường

Bao giờ cởi mũ quan trường

Về đ�u đ�ng cửa r�o vườn ẩn cư

Nửa mẫu ruộng từ xưa c�n đ�

Cỏ dại đầy chả c� ai chăm

Họ h�ng thưa thớt mỗi năm

Lợn d� chưa mổ đ�i đằng được nhau

Chuyện ly biệt l�ng đau quằn quặn

L�ng dặn l�ng im lặng l� hơn

Ngần ngừ trời tối trống trơn

Đ�m nay đ�nh trọ trong vườn l�ng Đ�ng Dư.

L�ng Ph� Thụy c� một c�i g� cao đặt t�n l� g� Chương Sơn. Trong b�i Đắc H� Th�nh cố nh�n thư thoại��ng đ� nhắc đến:

Vấn tấn Chương Sơn cựu ẩn th�n

Cao đường v� dạng lưỡng nhi tồn

Lục ni�n sinh tử ph� trầm địa

Nhất chỉ giao du cảm kh�i ng�n

Kim cổ sự đa tu thức định

Văn chương đạo tiểu lại c�ng t�n

Diệc chi hệ vật phi trường s�ch

Đầu bạch qui lai d� bế m�n

Đ�y l� thư gửi bạn, trả lời thư bạn ở H� Nội, b�o tin về gia đ�nh �ng, v� hỏi thăm thơ ph� của �ng. �i được tin g� Chương Sơn nơi qu� cũ đ�, bố mẹ vẫn b�nh y�n, hai con nhỏ c�n khỏe mạnh. Đ� s�u năm qua, tr�i nổi sống chết trong c�i bụi hồng, t�i mượn giấy b�t gửi lời cảm kh�i bạn b�. Việc xưa nay, sau trước, phải định t�m tĩnh tr�, suy x�t cho c�ng. Nghiệp văn chương tuy kh�ng lớn (văn chương l� đạo nhỏ) nhưng l�c c�ng, nhờ đ� m� thanh tao. Hỡi ơi! Biết dấn th�n v�o c�i thị phi kh�ng phải l� kế bền l�u, n�n l�ng n�y vẫn hẹn đến khi đầu bạc sẽ về lại qu� g� đ� ẩn cư.

Thư gửi bạn ở H� Nội

Biết tin qu� g� Chương Sơn ấy

Bố mẹ c�n ai nấy b�nh y�n

S�u năm ch�m nổi triền mi�n

Đ�i gi�ng gửi bạn nỗi niềm nhớ thương

Việc xưa nay phải thường tỉnh t�o

Chuyện văn chương cơm �o đ�i đường

Đem th�n v�o chốn đoạn trường

Hẹn khi t�c bạc về vườn ẩn cư

C�u �lục ni�n sinh tử ph� trầm địa� l� một chi tiết để ta đo�n được �ng l�m b�i n�y ở Quốc Oai v�o khoảng năm 1853. V� t�nh từ năm 1847 l� năm �ng trở lại l�m việc ở Huế, đến năm 1852 đổi đi l�m gi�o thụ ở Quốc Oai, v� m�i đầu năm 1854 �ng mới được về qu�. Đ�y cũng l� chi tiết quan trọng để ta t�m hiểu t�m sự của �ng v�o những ng�y th�ng cuối c�ng. H�nh như �ng nghĩ nhiều về sự từ biệt c�i đa đoan, về ẩn nơi qu� cũ ? C� lẽ �t người tha thiết về l�ng xưa như Cao B� Qu�t. B�i Gặp Lại L�ng Xưa (Tương Đ�o Cố Hương) �ng đ� vẽ lại cảnh l�ng �ng v� t�m sự của �ng:

Tương Đ�o Cố Hương

Cao cao mộc mi�n thụ

Cổ c�n h� thanh sơ

Thiều thiều vọng thử bang

Quyết hữu cao nh�n lư

Tr�c mật ph� dư k�nh

Thảo phong nhiễu tiền trừ

B�ch chiểu h� ti�m l�n

Lục đằng t� gia sơ

Y t�ch truyền kinh xứ

Yển tức thứ hữu dư

Thanh nh�n duy thủ chuyết

Ng� khế tại huyền hư

Tự b�o khu� tổ thượng

C�ch vi kh�u h�c cư

Tuế cửu vị qui khứ

Chỉ ưng �y giản thư

Ti�u ti�u ho�n đ�o thử

Mạch mạch dục h� như

Tố t�m kỳ bất phụ

Lai giả khả truy dư

K�a c�y gạo cao v�i vọi. Gốc đ� gi� m� c�nh ngọn xanh tươi. Xa xa nh�n v�o l�ng của bậc �cao nh�n� ở đấy, thấy tr�c tre đan k�n lối đi về. Thấy cỏ thơm xanh rợn một thềm thơ. Thấy tung tăng c� lội trong ao biếc. Thấy l�a đồng d�o dạt ngạt ng�o. Đ� cũng l� nơi ta dạy học thuở xưa, nơi ngơi nghỉ tuyệt vời. Hỡi ơi chốn qu� m�a mộc mạc ch�nh l� chốn l�ng ta thơ thới thanh nh�n. Hồn ta gửi m�i v�o m�y trắng xa x�i. �i c� ngờ đ�u từ khi đeo ấn l�m quan, �m ch� �lo trước vui sau� trong c�i nh�n gian, mới phải xa qu� nh�, rời th�n ổ. Đằng đẵng bao th�ng năm chưa được trở về m�i l�ng xưa, chỉ v� sợ lệnh vua ph�p nước. Nay đ� bơ phờ t�c bạc, khi trở về dằng dặc băn khoăn, b�ng khu�ng như vừa thua một cuộc cờ. L�ng tần ngần thầm mong nỗi niềm xưa kh�ng ruồng rẫy tấm th�n n�y, bởi v� tấm th�n n�y thầm hẹn sẽ kh�ng c�n cuộc tr�ng sinh lầm lạc l�c ra đi.

Gặp lại l�ng xưa

K�a c�y gạo vươn cao vẫn đ�

Gốc đ� gi� ngọn ng� vẫn thanh

Vời tr�ng phong cảnh trong l�ng

Trong l�ng c� cửa c� nh� �cao nh�n�

Tre tr�c tốt quanh s�n đầy ng�

Cỏ tươi tươi cười r� mặt thềm

Ao s�u c� lội �m đềm

L�a thơm phơi phới khắp miền đồng xanh

Nơi dạy học trong l�nh xưa cũ

Cũng l� nơi lam lũ nghỉ ngơi

Qu� m�a cuộc sống thảnh thơi