NgoBacACunnighamTuyenQuang

Alfred Cunningham

Hội Vi�n Hội � Ch�u Hoc Hoang Anh Anh Quốc, Chi Nh�nh Trung Hoa

Member China Branch, Royal Asiatic Society

HẢI PH�NG, H� NỘI &

�

DU H�NH L�N MẠN NGƯỢC

[Năm 1902]

Ng� Bắc dịch

Lời Người Dịch:

�� Dưới đ�y l� phần dịch Lời Giới Thiệu v� C�c Chương về Hải Ph�ng, H� Nội v� Du H�nh L�n Mạn Ngược, trong t�c phẩm nhan đề The French In Tonkin and South China của Alfred Cunningham, một k� giả người Anh thường tr� tại Hồng K�ng, giới thiệu về Bắc Kỳ nh�n cuộc viếng thăm nơi đ�y trong m�a xu�n năm 1902, dưới thời To�n Quyền Doumer.� Cũng như c�c t�c giả người Anh kh�c c�ng thời, t�c giả cổ vũ cho việc mở cửa Đ�ng Dương cho hoạt động tự do mậu dịch, hầu cho ph�p người Anh tham dự nhiều hơn nữa v�o thị trường Đ�ng Dương l�c bấy giờ. Dĩ nhi�n, văn phong vẫn chứa đựng c�ch n�i mỉa mai, ch�m biếm người Ph�p thường thấy trong c�c t�c phẩm của c�c t�c giả người Anh c�ng v�o thời kỳ đ�.

*****

DẪN NHẬP

�� C�c trang sau đ�y l� kết quả của một cuộc thăm viếng Bắc Kỳ với một chiếc m�y chụp ảnh trong m�a xu�n năm 1902, v� của c�c sự quan s�t ghi nhận được bởi người viết với tư c�ch một k� giả thường tr� tại Hồng K�ng.� Một số độc giả c� thể nhận định rằng đ� c� qu� nhiều tầm quan trọng được gắn liền với c�c tham vọng của c�c l�ng giềng của ch�ng ta, những kẻ, như bị c�o gi�c, phần lớn bị ảnh hưởng bởi x�c cảm; v� rằng c�c c�ng t�c của �ng Doumer đ� được g�n cho sự nổi bật v� nhấn mạnh kh�ng cần thiết.

�� Nhiều con số tr�ch dẫn được r�t ra từ b�o c�o của �ng Doumer; c�c con số kh�c đước bi�n soạn từ nhiều nguồn tin đ�ng tin cậy kh�c nhau.

�� Người viết nh�n cơ hội n�y xin ghi lại l�ng biết ơn của m�nh đối với c�c nh� Chức Tr�ch tại Bắc Kỳ về sự lịch sự đ� d�nh cho người viết.

�� Người viết kh�ng dự t�nh trưng dẫn lịch sử cổ xưa của Bắc Kỳ hay ngay cả việc kể lại sự chiếm đoạt n�: c�c sự kiện n�y được thảo luận một c�ch th�ch đ�ng tại c�c t�c phẩm kh�c.� Mục ti�u của người viết l� cố gắng v� tr�nh b�y một sự ph�c thảo ch�nh x�c về thuộc địa y như hiện trang v�o l�c n�y, v� để thiết định một sự so s�nh giữa Ph�p v� Anh, trong hoạt động ch�nh trị v� thuộc địa, với hy vọng rằng ch�ng ta c� thể được kh�ch động để tiến tới c�c th�nh quả tốt đẹp hơn nữa.

A [lfred]. C[unningham].

Hồng K�ng, ng�y 1 Th�ng T�m, 1902.

-----

LỜI TỰA CHO ẤN BẢN THỨ NH�

�� Sự ấn h�nh ấn bản lần thứ nh� đ� gi�p cho người viết thực hiện được c�c sự hiệu ch�nh v� tăng bổ.

A. C.

Hồng K�ng, ng�y 1 Th�ng Mười, 1902

***

Hải Ph�ng

Vị Tr� � Hải Cảng Mới Đề Nghị -- Sự M� Tả Trước Đ�y � Đồ Sơn � Khu Định Cư � C�c Kh�a Cạnh X� Hội V� Kinh Doanh � C�c C�u Lạc Bộ -- Giải Tr� � Thương Mại � Lao Động � C�c Kỹ Nghệ -- Đường Rầy Xe Hỏa

�� Trong c�c năm t�m mươi [của thế kỷ thứ 19, ch� của người dịch] khi nước Ph�p s�p nhập Bắc Kỳ, đ� hiện hữu một niềm tin ch�nh thức rằng Hải Ph�ng sẽ cạnh tranh với Thượng Hải như một hải cảng thương mại, nhưng mặc d� c�c sự tin tưởng hăng say vẫn c�n ngự trị ở đ�, thời gian đ� l�m dịu bớt nhiệt t�nh n�y.� Ch�nh Quyền Thuộc Địa sau c�c năm ngập ngừng v� nhiều kinh ph�, sau c�ng đ� quyết định rằng hải cảng thương mại ch�nh yếu phải được t�i thiết lập tr�n bờ biển Bắc Kỳ, v� rằng Hải Ph�ng, nơi hiện nay nắm giữ vị thế đ�, phải trở lại th�nh một trung t�m ph�n phối nội địa.� Thời đại của Hải Ph�ng đang ch�nh thức được t�nh từng ng�y bởi v� vị tr� kh�ng thuận tiện của n�, l� một cảng s�ng v� gồm chứa tr�n lối tiếp cận, hai h�ng r�o cản, tại cửa con s�ng Cửa Cấm.� C�c to�n quyền trước đ�y, trong khi thừa nhận c�c điểm bất lợi ph�t sinh từ vị tr� của n�, đ� ngần ngại để tiến h�nh bất kỳ điều g� kh�c hơn một sự chữa trị tại chỗ, hậu quả của c�c khoản tiền lớn lao đ� sẵn được chi ti�u để l�m cho hải cảng được tiếp cận dễ d�ng hơn.� Tuy thế, c�c t�u với tầm nước s�u từ mười t�m đến hai mươi bộ Anh giờ đ�y c� thể v�o được th�nh phố.� Một khoản tiền kh�c nữa tổng số 4,000,000 phật lăng đ� được biểu quyết trong năm 1902 để cải thiện hải cảng.� Tuy nhi�n, �ng Doumer đ� đề nghị rằng một hải cảng hải vận mới cho Bắc Kỳ (Tonkin) sẽ phải được tạo dựng tại vịnh xinh đẹp Hạ Long, kề cận c�c mỏ than H�n Gay v� Ke Bao[?] phong ph�, v� rằng một con kinh sẽ nối kết n� với Hải Ph�ng, khoảng c�ch giữa hai nơi v�o khoảng hai mươi lăm dặm.� Đa số c�c thương nh�n của Hải Ph�ng đ� ca ngợi kế hoạch, m� họ nghĩ sẽ th�c đẩy sự ph�t triển của thuộc địa v� sẽ l�m lợi cho họ, một c�ch c� nh�n.� C�c t�u hơi nước chạy đường đại dương c� trọng tải lớn sẽ c� thể tiến v�o hải cảng mới, v� c�c t�u hơi nước chở thư t�n của C�ng Ty Vận Tải Đường Biển (Compagnie des Messageries Maritimes) sẽ c� thể kh�ng cần đến c�c t�u nhỏ, nối chuyến hiện đang chạy từ S�ig�n đến Hải Ph�ng v� sẽ cập bến trực tiếp nơi hải cảng mới.� S�ng Bặch Đằng Giang, một chi lưu của s�ng Cửa Cấm, nối liền th�nh phố kể sau [tức Hải Ph�ng, ch� của người dịch] với Vịnh Hạ Long, nhưng n� chỉ c� thể hải h�nh được bằng t�u hơi nước loại nhỏ.� Hải Ph�ng nằm c�ch 300 dặm phia nam� Hồng K�ng.

Kinh Đ�o ở Hải Ph�ng

C�c Phụ Nữ Bắc Kỳ, với n�n bằng l� dừa.

��

�� Mặc d� kh�ng c� g� để nghi ngờ rằng sự tạo lập một cảng biển tại bờ biển ph�a bắc của Bắc Kỳ, đặc biệt tai nơi đề nghị, sẽ l�m lợi một c�ch cụ thể cho thuộc địa, điều vẫn c�n c� thể tra hỏi rằng nếu sự bất khả tiếp cận của Hải Ph�ng đối với c�c t�u hơi nước loại to c� hạn chế mậu dịch một c�ch nghi�m trọng hay kh�ng.�� Nếu cần phải chuyển h�ng h�a đến Hải Ph�ng, để người ta lấy n� một khi ch�ng đ� sẵn ở đ�, như ở Thượng Hải, chắc chắn c�n nhiều kh� khăn cho sự tiếp cận. Đ�ng hơn dường như c�c nh� thương mại ở Hải Ph�ng sẽ vui vẻ phục t�ng cả r�o cản bằng c�t v� b�n, một khi chỉ cần vứt bỏ đi h�ng r�o kh� chịu của sở Quan Thuế v� C�ng Quản (Douanes et Regies).� Nếu �ng Doumer, hay người kế nhiệm �ng, c� thể nghĩ ra một đường d�y x�m nhập r�o cản đ�, khi đ� �ng sẽ thực sự l� �n nh�n của giới thương gia v� của xứ sở.

�� ng Ho�ng xứ Orl�ans (Prince d�Orl�ans) đ� viết cho đồng b�o �ng rằng �Ch�ng ta đ� l�m chủ nh�n �ng của Bắc Kỳ chưa đến hai năm trước khi ch�ng ta bao quanh n� với một bức tường dầy của c�c sắc thuế quan, v� để l�m vừa l�ng một số �t c�c nh� mậu dịch Ph�p, ch�ng ta đ� ngăn chặn sự ph�t triển thương mại của thuộc địa, kh�ng suy nghĩ rằng một thuộc địa chớm ph�t triển cần đến sự tư do tối đa v� h�nh động tự do, rằng c�c số nhập cảng v� xuất cảng c�ng lớn hơn, c�c doanh lợi c�ng nhiều hơn.� Điểm ch�nh l� khuyến kh�ch tư bản đ�n nơi v� guồng m�y được thiết lập, để khai mở một con đường cho thương mại v� l�m cho n� trở n�n giản dị v� r� r�ng c�ng nhiều c�ng tốt.� Điều n�y đ� kh�ng được để � tới.� * Về c�c điều n�y,� �ng Ho�ng qu� cố người Ph�p, giống như c�c nh� ti�n tri kh�c, kh�ng phải l�c n�o cũng được d�nh cho danh dự m� �ng xứng đ�ng được hưởng tại xứ sở của ch�nh �ng.

�� Hải Ph�ng ng�y nay l� một c�ng tr�nh bất hủ của lao động v� sự t�nh t�o bạo của Ph�p.� Một sự m� tả hải cảng trong năm 1880 ph�c họa n� tọa lạc cả b�n bờ của một lạch nước.� C�c đường x� th� hẹp, gớm ghiếc v� dơ bẩn, v� cho thấy kh�ng c� sự cải tiến dưới chế độ gi�m s�t của Ph�p.� C�c bờ s�ng th� thấp v� chứa b�n ph� sa, từ đ� khu định cư của người Ph�p đ� tốn rất nhiều c�ng sức v� ph� tổn để khai hoang.� C�c kiến tr�c bản xứ được x�y dựng một c�ch tồi t�n bằng b�n, tre v� c�i.� C�c kiến tr�c đ�ng ho�ng duy nhất l� c�c kiến tr�c được chiếm ngụ bởi người Trung Hoa v� c�c người ngoại quốc.

�� Một t�c giả kh�c m� tả địa điểm bốn năm sau đ� đ� viết �Thị trấn c� lẽ tăng trưởng, ngay d� điều n�y cũng được để ngỏ cho sự tranh luận, nhưng kh�ng c� t�nh huống n�o để n� c� thể ph�t triển nhanh ch�ng được, bởi c�c địa điểm x�y dựng chỉ c� thể c� được bằng c�ch thu thập một c�ch khổ sở b�n v� đất s�t từ c�c c�nh đồng chung quanh, v� đắp n� l�n để tạo th�nh một nền tr�n đ� một ng�i nh� c� thể dựng tr�n một bệ cao một hay hai bộ Anh (feet) đối với mặt đầm lầy, tr�n đ� phần lớn hơn của thị trấn bị biến cải bởi một l�n s�ng cao.� Ngay c�c đường x� cũng phải được x�y dựng theo c�ch n�y � Dường như chỉ c� nước lợ mới cứu v�n Hải Ph�ng khỏi trở th�nh một nghĩa địa thường lệ của người Ph�p.� Thoạt nh�n v�o đầm lầy tr�ng xấu xa x�m nhập v�o mọi phần của thị trấn v� bốc hơi dưới �nh mặt trời bừng bừng, người ta sẽ nghĩ kh�ng c�ch g� cứu n� tho�t khỏi một dịch b�nh.� Như hiện thực, mọi căn nh� thực sự l� trung t�m của một hầm chứa ph�n.� **

�� Kể từ đ� Hải Ph�ng đ� trải qua một sự biến thể, v� ng�y nay n� l� một th�nh phố t�n tiến được x�y dựng v� tho�t nước ho�n hảo với c�c đường x� tốt v� c�c đại lộ đẹp đẽ, v� mặc d� n� kh�ng thể tuy�n nhận l� một th�nh phố xinh đẹp như H� Nội, song khi cứu x�t đến c�c kh� khăn khởi đầu theo đ� n� đ� được x�y dựng, n� c� thể được nh�n như một thắng lợi to lớn hơn cho chế độ thực d�n Ph�p.

�� Một con đường được tạo lập gần đ�y nối liền hải cảng với h�n đảo nhỏ ở Đồ Sơn, nằm ở cửa con s�ng Cửa Cấm, đ� trở th�nh một nơi l�m lo�ng nước ven biển sang trọng, v� thụ đắc một kh�ch sạn xinh đẹp v� nhiều biệt thự nhỏ ngoạn mục, nơi m� cư d�n Hải Ph�ng c� thể vui chơi cuối tuần.

�� Một lạch nước rộng bao quanh khu định cư c� ở Hải Ph�ng, t�ch biệt n� khỏi phần d�n cư mới, v� điều đ� được quyết định l� lấp đầy con lạch n�y v� tạo n� th�nh một lối di chuyển khoảng kho�t.� C� nhiều kh�ch sạn tốt, ch�nh yếu l� c�c Kh�ch Sạn Thương Mại (Hotel du Commerce) v� Kh�ch Sạn Ho�n Vũ (Hotel de l�Univers); c�c cửa h�ng th� to lớn v� nhiều, trữ cất đầy h�ng h�a, v� r� r�ng c� hoạt động kinh doanh ph�t triển.� C� hai tờ nhật b�o rất đứng đắn.� Từ một kh�a cạnh đ� thị, thị trấn được quản trị tốt đẹp; c�c đường x� rộng r�i v� được giữ sạch v� trong t�nh trạng tốt; c�c lối đi bộ th� khoảng kho�t v� được che m�t bởi c�y cối, v� người đi bộ kh�ng bị bắt buộc, như tại Hồng K�ng, phải men theo đường lộ để n� tr�nh c�c đ�m đ�ng c�c phu thợ l� bước bốc m�i gh� gớm.� Thị trấn được thắp s�ng bằng điện.

�� C�c cư d�n Ph�p đ�n nhận sự lưu vong khỏi xứ sở th�n y�u của họ một c�ch đầy triết l� v� thoải m�i.� Tất cả đều tuy�n bố họ o�n gh�t sự ph�n c�ch, nhưng họ đ� đền b� cho sự hy sinh đến mức tối đa c� thể l�m được.� Họ kh�ng phải l� những kẻ m� c�c người bạn Hoa Kỳ của ch�ng ta sẽ gọi l� �c�c người hăng h�i l�m việc� (hustlers)�, v� sau t�ch c� ph� hay chocolat buổi s�ng, họ bắt đầu l�m việc v�o l�c 8 giờ v� nghỉ l�m v�o l�c 11 giờ để d�ng điểm t�m.� Thời lượng được d�nh cho bữa ăn n�y v�o khoảng hai tiếng rưỡi, v� trong thời gian đ� c�ng việc ho�n to�n được đ�nh chỉ.� Bưu Điện đ�ng cửa, c�c cửa Hiệu kh�a tr�i cửa, v� mọi người ngưng l�m việc một c�ch nh�n nh� để ăn v� tr� chuyện.� Ở mặt ngo�i, Hải Ph�ng khi đ� c� kh�a cạnh của một thị trấn địa phương Anh Quốc v�o một ng�y Chủ Nhật.

�� Quang cảnh tại ph�ng kh�ch [salon, tiếng Ph�p trong nguy�n bản, ch� của người dịch] của một kh�ch sạn ở Hải Ph�ng v�o l�c 12:30 trưa, sau bữa ăn, l� điều g� đ� t�n kỳ một c�ch nổi bật đối với một du kh�ch người Anglo-Saxon.� H�y tưởng tượng đến một ph�ng lớn; b�n chơi bi-da, chỗ đọc s�ch b�o, quầy rượu v� c�c buồng chơi b�i đều chung một ph�ng, với h�ng hi�n mở rộng; h�y chụp h�nh n� với đ�ng đảo c�c người đ�n �ng Ph�p đầy sức sống, c�ng với vợ v� con của họ, trong một t�m trạng nh�n hậu m� một bữa ăn ngon mang lại.� Cha mẹ ngồi ở c�c chiếc b�n nhỏ, đ�m thoại v� h�t thuốc trong khi d�ng c� ph�, đa số vui chơi một canh b�i, c�c trẻ em đ� biển đổi một c�ch vui vẻ một g�c ph�ng th�nh gian chơi đ�a; c�c phụ nữ mặc �o d�i buổi s�ng v� đội c�c chiếc mũ che nắng được trang điểm bởi c�c r�m xếp nếp � một loại n�n đang gh�t nhất.� Quang cảnh k�o d�i khoảng một tiếng đồng hồ khi, c�c đề t�i trong ng�y đ� can kiệt, cuộc họp mặt được giải t�n � c� những người c� thể vui hưởng một giấc ngủ trưa ngắn, số c�n lại vật lộn với c�ng việc.

�� V�o 1:30 trưa, c�ng việc n�i chung được t�i lập, c�c cửa Hiệu mở kh�a c�c c�nh cửa, Bưu Điện r�t lại c�c cảnh cửa chớp v� c�c Văn Ph�ng C�ng kh�c dần dần x�c định sự hiện hữu của ch�ng.� Giờ đ�y c� thể mua sắm đồ vật g� đ�, bởi tập tục đ�ng cửa [nghỉ trưa] l� phổ biến, c� lẽ kh�ng c� doanh nghiệp n�o bị mất m�t.

�� V�o 5 giờ chiều, c�c văn ph�ng thương mại được đ�ng cửa, nhưng c�c cửa Hiệu th� kh�ng, v� Hải Ph�ng tự hiến m�nh cho sự vui chơi v� giải tr�.� Đ�nh quần vợt xem ra l� tr� chơi ngo�i trời duy nhất được theo đuổi tại Bắc Kỳ, ngo�i tr� cưỡi ngựa v� săn bắn m� người Ph�p rất say m�.� C�c phụ nữ, c�c kẻ trong suốt cơn n�ng của ban ng�y gắng gượng mặc c�c �o d�i buổi s�ng v� c�c chiếc mũ che nắng � một trang phục hợp l� v� thoải m�i nếu kh�ng cần biết đến n�t thanh nh� � giờ n�y xuất hiện tr�n c�c cỗ xe ngựa, mặc quần �o đ�ng kiểu Paris, tr�ng thật duy�n d�ng v� sống động.� Đ�y l� thời khoảng th� vị nhất của một ng�y, v� c�c cỗ xe ngựa, được k�o bởi c�c ch� lừa bản xứ nhỏ b�, tung tăng theo mọi chiều hướng; c� v�i con đường tr�ng lệ, đường x� bất kể c� nhiều sự lưu th�ng bằng xe cộ đ� được bảo quản trong t�nh trạng tuyệt hảo.

�� V�o 6:30 hay 7 giờ tối, mọi người ăn cơm tối, v� theo sau l� c�c tr� ti�u khiển x� hội, thường l� chơi b�i.� C�c ban qu�n nhạc tr�nh diễn tại c�c địa điểm c�ng cộng thường đ�ng g�p nhiều v�o c�c th� vui của th�nh phố.� Dĩ nhi�n l� c� nh� h�t, l� một kiến tr�c rất xinh đẹp, mặc d� số chỗ ngồi th� �t so với k�ch thước của n�.� N� đ� tốn $80,000 để x�y l�n, v� nh� thầu khai th�c nhận được từ Ch�nh Phủ $75,000 phật lăng mỗi năm như một khoản trợ cấp, từ khoản đ� v� c�c số thu, nh� thầu trả lương cho c�c nghệ sĩ, nhưng kh�ng kể c�c chi ph� về việc mang họ sang từ qu� nh� v� c�c khoản n�y được đ�i thọ bởi Ch�nh Phủ.� M�a nhạc kịch k�o d�i ba th�ng tại Hải Ph�ng v� ba th�ng tại H� Nội, v� nh� thầu khai th�c c�ng l� một người cho cả hai thị trấn, khoản trợ cấp cho �ng ta yểm trợ cho cả hai nơi.

�� Hội Qu�n Thương Mại (Cercle du Commerce) l� một hội nhỏ, gi�u c�, được điều h�nh một c�ch n�o đ� theo c�c đường lối của Anh Quốc, mặc d� sinh hoạt của hội như n� hiện diện tại c�c thuộc địa Anh Quốc kh�ng được biết đến tại Bắc Kỳ.� C� c�c sự sắp xếp bữa ăn tối, v� một thư viện nhỏ, với ph�ng đ�nh bi-da v� một ph�ng kh�ch (salon) chung, nơi c�c hội vi�n ngồi, n�i chuyện, h�t thuốc v� đ�nh b�i.� Trong một số buổi tối, c�c b� được mời v� sảnh đường được d�nh cho �m nhạc hay khi�u vũ d�nh nhiều ưu đ�i cho c�c phụ nữ vốn được n�i l� rất được t�n thưởng.� Hội Qu�n C�y Đa (Cercle Banian), được đặt t�n theo một c�y đa mọc l�n trong vườn, l� một c�u lạc bộ kh�c được hỗ trợ mạnh mẽ.� V�ng Đua Ngựa (Race Course) c�ch thị trấn một dặm, v� một vườn hoa c�ng cộng nhỏ, với bục h�a nhạc, tọa lạc ph�a trước Ng�n H�ng Đ�ng Dương (Banque de l�Indochine).

�� ng A. R. Marty, người m� danh t�nh l� một từ ngữ quen thuộc tại Bắc Kỳ, v� đang nổi tiếng kh�ng k�m tại Hồng K�ng, đ� x�y cất một ng�i nh� Trung Hoa tr�ng lệ b�n ngo�i thị trấn v� b�n cạnh đường rầy xe hỏa.� N� được x�y dựng rất c�ng phu, phần lớn c�c vật liệu được nhập cảng một c�ch đặc biệt từ Quảng Ch�u (Canton), c�ng với c�ng nh�n x�y dựng ng�i nh�.� Đ� l� một ng�i nh� kh� t�m được đối thủ tương đương tại miền Nam Trung Hoa, v� hẳn phải tốn k�m một khoản tiền khổng lồ.� Sự kho�i ch� của mọi người Trung Hoa khi nh�n thấy n� l� điều tự nhi�n, v� n� được trang bị to�n bộ theo c�ch Trung Hoa, đầy c�c đồ cổ v� c�c vật đắt tiền m� �ng Marty đ� sưu tầm trong suốt thời gian cư tr� l�u d�i của �ng tại Trung Hoa.� �ng đ� v� c�ng h�nh diện về n� v� với l� do vững chắc, mặc d� t�n gọi địa phương cho ng�i nh� l� �nỗi đi�n rồ của �ng Marty: Marty�s Folly�.

��ng A. R. Marty

�� Về mặt thương mại, Hải Ph�ng đang l�m thất vọng.� Như hải cảng ch�nh yếu của một thuộc địa gi�u c�, với một d�n số được ước lượng khoảng 12,000,000 người, giờ đ�y đ� được b�nh định v� ph�t triển, du kh�ch sau khi nh�n thấy Thượng Hải, Hồng K�ng hay Singapore kỳ vọng sẽ t�m thấy một điều g� đ� tiến bộ hơn những g� Hỉ Ph�ng ph� b�y.� C�c �t bến t�u, bến ch�nh được d�nh cho Sở Quan Thuế, v� thay v� nh�n thấy h�ng loạt nhiều t�u thuyền, chỉ c� trung b�nh khoảng một t�, v� c�c chiếc t�u n�y l� tầu chạy cận duy�n v� chuy�n chở.� Về mặt thương mại Hải Ph�ng c� thể đ� ph�t triển một c�ch chậm chạp nhưng kh�ng ai c� bất kỳ sự nghi ngờ n�o rằng, nếu xứ sở được giải tho�t ra khỏi sự t� liệt của Ch�nh S�ch Bảo Hộ Mậu Dịch v� mở cửa cho thương mại tự do, n� sẽ ph� b�y một kh�a cạnh kh�c xa với bộ mặt ng�y nay.

�� Một số kh�ch du lịch, tuy thế, nh�n Hải Ph�ng xuy�n qua c�c kh�a cạnh kh�c.� Hầu Tước Barth�lemy *** nghĩ �Kh�ch du h�nh lấy l�m vui sướng đến một đất nước tr�n đầy c�c thương nh�n v� nơi Chinh� Quyền đủ loại như tại S�ig�n�, song với sự ch�m biếm r� rệt, �ng tiếp tục viết, �l�n bờ một c�ch kỳ lạ, bởi giữa c�c bến của hải cảng l� bảng trang ho�ng đề t�n �Ty Quan Thuế� v� c�c bảng hiệu h�nh ch�nh kh�c c� chủ định r� r�ng g�y sự kinh sợ cho hoạt động thương mại tự do.�

�� C�c thống k� mậu dịch chứng thực cho một sự ph�t triển, mặc d� kh� khăn để lấy được c�c con số.� Mậu dịch cho năm 1877 l� 2,231,749 phật lăng, gồm 1,134,448 phật lăng cho nhập cảng, v� 1,032,092 phật lăng cho xuất cảng.� Tổng số khai quan thuế của c�c t�u ngoại quốc v� Trung Hoa l� 309 chiếc, trong đ� hơn 50% l� của Anh Quốc.� Trong năm 1878 số nhập cảng từ Hồng K�ng tương đương với 1,015,938 lạng (Tls: taels?) [kh�ng r� v�ng hay bạc?]; v� xuất cảng sang Hồng K�ng l� 734,433 lạng [?].� Số nhập cảng từ S�ig�n l� 8,363 lạng v� số xuất cảng đến hải cảng đ� l� 216,133 lạng; phần lớn số xuất cảng xuống S�ig�n đi xuy�n qua Hồng K�ng.� Sau năm 1878, mậu dịch đ� s�t giảm một c�ch lớn lao, chủ yếu l� v� sự ngăn cấm xuất cảng gạo v� t�nh trạng bất ổn của xứ sở, nhưng đ� bắt đầu phục hồi, v� trong năm 1880 trị gi� đăng k� số nhập cảng l� 5,467,315 phật lăng, v� số xuất cảng l� 7,507,528 phật lăng, tổng cộng mậu dịch l� 12, 974,838 [? phải l� 12,974,833, c� lẽ do lỗi sắp chữ của nh� in, ch� của người dịch] phật lăng.� Số nhập cảng trong năm 1899 v�o Bắc Kỳ, trong đ� Hải Ph�ng l� cảng biển ch�nh yếu, tương đương với 1,800,000 Bảng Anh (Livres), trong đ� 803,000 Bảng Anh l� từ c�c nước ngoại quốc.� Số xuất cảng trong c�ng năm l� 774,000 Bảng Anh, trong đ� chỉ c� 50,000 Bảng Anh l� từ Ph�p v� c�c thuộc địa của n�.� C�c số nhập cảng ch�nh l� h�ng dệt, kho�ng chất, kim loại, mứt, rượu nho, v�ng l�, bột m�, v.v� tất cả đều cho thấy một sự gia tăng li�n tục.� C�c phẩm vật xuất cảng h�ng đầu l� gạo, c�, hạt ti�u, than đ�, v� lụa.� C�c h�ng dệt Anh Quốc đang mau ch�ng nhường chỗ cho h�ng dệt của c�c nh� sản xuất Ph�p.

�� Lao động bản xứ th� rất rẻ so s�nh với Hồng K�ng v� Thượng Hải. v� ch�ng t�i nhận thấy, th� dụ, rằng c�c thợ in được trả tại Hải Ph�ng 50% �t hơn tiền c�ng của cả hai nơi kể tr�n.� C�c gia nh�n l� người An Nam, v� một hệ thống đăng k�, chẳng hạn như đ� được thảo luận v� đề nghị tại Hồng K�ng, th� thịnh h�nh, v� n� được n�i l� rất hiệu quả, c�c gia nh�n được chụp ảnh trước khi nhận được một giấy chứng nhận từ cảnh s�t.� Tuy nhi�n, thuộc địa, [cũng l�] qu� hương của gia nh�n, gi�p cho một hệ thống như thế dễ được thực hiện� một c�ch hữu hiệu, điều m� trong trường hợp của Hồng K�ng sẽ trở n�n kh� khăn, c�c gia nh�n ở đ� đến từ đại lục.

�� Điều đ�ng lấy l�m thỏa m�n để ghi nhận rằng nhiều kỹ nghệ địa phương đ� được khởi sự hồi gần đ�y, trong đ� ch�nh yếu c� một nh� m�y dệt b�ng vải v� một nh� m�y sản xuất xi măng.� C�ng Ty Dệt B�ng Vải Đ�ng Dương (Soci�t� Cotonni�re de l�Indo-Chine) hiện hoạt động tại Đường Avenue du fort Annamite, v� chế tạo c�c cuộn vải c� phẩm chất tốt, v� được n�i l� một cuộc kinh doanh c� l�i; trong khi đ� C�ng Ty Xi Măng Portland Nh�n Tạo Đ�ng Dương (Soci�t� des Ciments Portland Artificiels de l�Indo-Chine), với số vốn 2,000,000 phật lăng, cũng l� một doanh nghiệp ph�t triển, v� hiện đang sản xuất một loại xi măng tốt.� Ch�ng t�i được th�ng tri rằng để bảo vệ c�c sản phẩm n�y v� để khuyến kh�ch c�c kỹ nghệ kh�c, Ch�nh Quyền đ� quyết định gia tăng c�c thuế quan tr�n cuộn b�ng vải v� xi măng ngoại quốc nhập cảng.� Dưới c�c t�nh huống n�y, chừng n�o m� c�c x� nghiệp địa phương chưa trở n�n tự m�n trong sự thịnh đạt của ch�ng v� n�ng cao gi� c� của ch�ng, điều sẽ được giả định l� kh�ch ti�u thụ sẽ được thỏa m�n, nhưng một ch�m ng�n tổng qu�t rằng sự cạnh tranh trong kinh doanh sẽ l�m lợi trong nhiều kh�a cạnh cho giới ti�u thụ, trong khi sự bảo hộ thuế quan thường tạo bất lợi cho cả nh� sản xuất lẫn giới ti�u thụ.

�� Kỹ nghệ ch�nh y�u l� xưởng đ�ng t�u của c�c �ng Maty v� d�Abbadie, được thiết bị ho�n hảo v� ph�t đạt, v� chế tạo ra c�c t�u với trọng tải l�n tới 500 tấn.� Phần lớn c�c t�u hơi nước chạy tr�n s�ng của họ được chế tạo tại đ�y.� Sự tham khảo đến dịch vụ t�u hơi nước huy ho�ng của họ sẽ được t�m thấy ở nơi kh�c, v� chắc chắn Hải Ph�ng sẽ mắc nợ kh�ng �t sự thịnh vượng của n� nơi dịch vụ thuận tiện v� s�u rộng của c�c chiếc t�u hơi nước chạy đường s�ng của c�ng ty n�y, li�n kết n� với tất cả c�c địa điểm quan trọng trong nội địa.

�Văn Ph�ng Của C�c �ng Marty v� D�Abbadie

� Quảng C�o C�ng Ty Bận Chuyển Đường Thủy Của C�c �ng Marty v� d�Abbadie

��

D�n số của th�nh phố trong năm 1899 bao gồm 1,000 người �u Ch�u, 10,000 người An Nam, 50 người Nhật Bản, 38 người Ấn Độ, v� 5,000 người Trung Hoa.

�� Một đường xe hỏa nối liền Hải Ph�ng với H� Nội đ� được mở cho sự lưu th�ng v�o Th�ng Bẩy, 1902 v� chắc chắn sẽ g�p phần cho sự thịnh vượng gia tăng của Hải Ph�ng.

***

H� NỘI

Vị Tr� � Một Sự So S�nh � Đời Sống X� Hội � Một � Kiến Của Ph�p � So S�nh Hồng K�ng v� H� Nội � C�c Kh�ch Sạn � C�c Kiến Tr�c � C�c Cửa Hiệu � Khu Sinh Sống Của Người Bản Xứ -- Hồ Ho�n Kiếm � Th�nh H� Nội � Vườn B�ch Thảo � B�i Đua Ngựa � C�c N�i Ngựa An Nam � Phụ Nữ Thực D�n � C�c Qu�n C� Ph� � Kinh Doanh � Đường Xe Điện � Trạm Xe Hỏa � Sự Ph�t Triển Của H� Nội � Giới Chức Tr�ch T�a Thị Ch�nh

��

Th�nh phố H� Nội, hiện l� thủ đ� của Đ�ng Dương thuộc Ph�p, c�ch xa Hải Ph�ng khoảng 80 dặm.� Hiện tại du khach c� thể di chuyển bởi một trong c�c t�u hơi nước c� tầm nước n�ng, loại nhỏ của C�ng Ty Giao Th�ng & Chuyển Giao Thư T�n Miền Ph� Sa tại Bắc Kỳ (Correspondances Fluvials au Tonkin), rời Hải Ph�ng l�c 8 giờ tối v� đến Đ�p Cầu, tr�n s�ng Cửa Cấm, v�o l�c b�nh minh của ng�y h�m sau.� Khi đ� du kh�ch c� thể l�n bờ v� tiến v�o t�u xe hỏa, sẽ chở du kh�ch đến H� Nội trong ba tiếng đồng hồ, hay c� thể tiếp tục đi đến nơi đến bằng t�u hơi nước.

�Đ�p Cầu

�

�� Một lối đi kh�c l� bằng đường rầy xe hỏa mới giữa Hải Ph�ng v� thủ đ�, hiện giờ đi mất năm tiếng đồng hồ nhưng sẽ sớm được giảm xuống th�nh ba giờ.

�� Một ph�ng vi�n chiến tranh người Anh, �ng James G. Scott, kẻ đ� thăm viếng H� Nội trong năm 1884 trong chiến dịch Bắc Kỳ, khi ghi ch�p c�c cảm tưởng của �ng về thủ đ� bản xứ nơi t�c phẩm đ�ng ch� � của �ng, France and Tongking, đ� viết như sau:

�� C� thể kh�ng cần b�n c�i rằng H� Nội sau rốt sẽ vượt xa S�ig�n, thị trấn đẹp đẽ như hiện nay, giống y như sau rốt, n� tất nhi�n sẽ thay thế cho S�ig�n như l� thị trấn chủ yếu trong c�c l�nh thổ sở hữu của Ph�p tại Viễn Đ�ng.�

�� Mặc d� điều vẫn c�n bị thắc mắc l� liệu trong một v�i kh�a cạnh, H� Nội như một th�nh phố vượt trội trong hiện tại hơn thủ phủ của Nam Kỳ hay kh�ng, song dưới chế độ [r�gime, tiếng Ph�p trong nguy�n bản, ch� của người dịch] của To�n Quyền Doumer, sự ti�n tri của �ng Scott đ� được ho�n th�nh, bởi ng�y nay H� Nội l� thủ đ� của Đ�ng Dương, bao gồm c�c xứ Nam Kỳ (Cochin-China), Trung Kỳ (An Nam), L�o, Căm Bốt, v� Bắc Kỳ (Tonkin).� N� rất xứng đ�ng nhận danh dự đ�.

�� H� Nội, như một th�nh phố được x�y dựng giữa c�c v�ng ngoai vi mang sắc th�i � Ch�u, th� vượt trội hơn bất kỳ th�nh phố n�o kh�c tại Viễn Đ�ng.� Thượng Hải c� thể tuy�n nhận c� nhiều doanh nghiệp hơn; Hồng K�ng c� thể h�nh diện n�i về khu cư d�n tr�n Đỉnh (Peak) cao v� c�c con lộ đục ra từ n�i đ� tảng; Manila với khu phố cổ của n�, v� Singapore với mức độ huy ho�ng của n�, nhưng trong tổng thể [tout ensemble, tiếng Ph�p trong nguy�n bản, ch� của người dịch] H� Nội chắc chắn l� địa điểm trội bật.� Về mặt c�c đường lộ khoảng kho�t v� được bảo tr� chu đ�o, c�c kh�ng gian mở ngỏ v� c�c khu d�n cư c�ch biệt, Singapore đứng ở c�c vị tr� ho�n to�n tương đương với H� Nội; nhưng sau khi mặt trời lặn, Singapore thiu thiu ngủ trong khi H� Nội ở v�o thời khắc huy ho�ng nhất của n�.

�� Kh�i niệm Đại Lục (Continental) b�nh thường của nếp sống thuộc địa Anh Quốc, c� nghĩa, với ngo�i lệ về sự đam m� của giống d�n Anglo-Saxon d�nh cho thể thao ngo�i trong bất kỳ thời tiết n�o � điều họ kh�ng thể n�o hiểu được � c�c kẻ thực d�n b�y ra việc tự bi�n tự diễn một c�ch c�ng khai l� phải chịu khổ sở đến mức tối đa.

�� Kh�i niệm Anglo-Saxon về đời sống thuộc địa của Ph�p l�, c�c l�ng giềng của ch�ng ta chi ti�u tiền của c�ng cộng trong việc gi�p cho họ được thoải m�i đến mức tối đa.� Trong nhiều kh�a cạnh, điều n�y l� đ�ng, v� bất kỳ ai đ� đến thăm một thuộc địa Ph�p đều phải nh�n nhận rằng đời sống thuộc địa Ph�p c� nhiều sự việc đ�ng ca ngợi, v� nhất định l�i cuốn nhiều hơn so với sinh hoạt thuộc địa của ch�ng ta.� Thực d�n Ph�p o�n gh�t việc phải hy sinh th� vui trong cuộc sống ở qu� hương, v� chắc chắc kh�ng c� l� do tại sao người đ� phải l�m như thế.

�� Đời sống x� hội tại Bắc Kỳ được ti�u biểu bởi sự vắng mặt của t�nh chuộng h�nh thức bất tiện, bởi sự tự do ho�n to�n t�ch ra khỏi c�c kiềm chế x� hội của ch�ng ta, với hậu quả rằng trong khi người Anh dẫn đến, ở một tầm mức lớn lao, một sự hiện hữu x� hội giả tạo, người Ph�p ho�n to�n sống thoải m�i, v� khi c�ng việc đ� kết th�c, họ đắm m�nh to�n diện v�o sự giải tr� v� hưởng thụ.� C�c n�t đặc th� x� hội tinh tế của ch�ng ta r� r�ng kh�ng c� mặt ở đ�.� Ch�ng ta xem sự giải tr� một c�ch nghi�m trọng v� thường biến n� th�nh c�ng việc; người Ph�p kh�ng l�m như thế, v� ho�n to�n kh�ng theo quy uớc.

�� H�y tưởng tưởng, c�c vị th�nh thần ơi, tại Hồng K�ng, vợ của một c�ng chức [fonctionnaire, tiếng Ph�p trong nguy�n bản, ch� của người dịch] h�ng đầu, thả bước dọc đường phố trong c�i n�ng giữa ng�y của m�a h� với mũ cối (topee) m�u trắng v� �o d�i buổi s�ng thả lỏng, gh� ngang kh�ch sạn để ăn trưa v� tr� chuyện sau đ�.� Hay một sĩ quan qu�n đội hay hải qu�n cao cấp ngồi, c�ng với vợ, sau bữa ăn tối, ở một chiếc b�n nhỏ tr�n vệ đường b�n ngo�i qu�n c� ph�, nhấm nh�p rượu ngọt (liqueur), đ�m thoại v� ngắm nh�n c�c người nồi tr�n c�c cỗ xe ngựa ngang qua!

�� Để đối chiếu, h�y chụp ảnh một ph�ng h�a nhạc tại một thuộc địa của Anh tại phương Đ�ng, với khối th�nh giả an vị một c�ch nghi�m trọng, ăn mặc với đầy đủ trang phục buổi tối, tất cả mọi thứ đối với đầu �c của d�n Gauls [Gallic, tức sắc d�n Ph�p, ch� của người dịch], l� cứng ngắc, tr�ng thực trang trọng v� kh�ng thoải m�i đến mức tố� đa.� Người Anglo-Saxon biến sự vui chơi th�nh một bổn phận; c�c l�ng giềng của ch�ng biến c�c bổn phận của họ th�nh một th� vui.

�� Một buổi tối ở H� Nội, ch�ng t�i đ� d�ng bữa tối với một sĩ quan qu�n sự quan trọng c�ng với bạn của �ng � nh� x�y dựng chiếc cầu H� Nội.� Ng�i nh� của �ng l� một ng�i nh� oai nghi�m với đầy c�c đồ vật đẹp đẽ.� Bữa ăn tối thật tuyệt hảo, vị chủ nh�n đ�n tiếp ch�ng t�i vẫn mang đồng phục h�ng ng�y, với băng quấn từ cổ ch�n l�n đầu gối (putties), người bạn của �ng trong bộ y phục mầu trắng c�i c�c!

�� Một lần nữa, khi đi ngược l�n v�ng tr�n, ch�ng t�i được khoản đ�i một c�ch th� vị tại T�a Tr� Sứ Ch�nh của c�c Tỉnh.� Mười hai người ch�ng t�i ngồi xuống d�ng bữa ăn thịnh soạn, kh�ng k�m phần thỏa th�ch mặc d� kh�ng c� ai mang trang phục buổi tối.� Thật kh�ng thể tưởng tượng ra điều n�y tại một thuộc địa của Anh Quốc.

�� Song, mặc d� ch�ng ta c� khuynh hướng chế diễu người Ph�p, c�c tục lệ x� hội của họ, v� c�c phương ph�p thực d�n h�a của họ, ch�ng t�i l� c�c người đầu ti�n sử dụng v� t�n thưởng c�c điều n�y khi ch�ng t�i đến thăm viếng c�c thuộc địa của họ. Tuy nhi�n, người ta kh�ng thể đi xa đến mức n�u � kiến rằng nữ du kh�ch Anh Quốc sẽ đi tr�n đường phố trong cơn n�ng của ban ng�y với một chiếc n�n cối v� �o cho�ng buổi s�ng.� C� ta sẽ kinh sợ trước � tưởng đ�!

�� Cố Ho�ng Th�n Prince Henri d�Orl�ans đ� nhận x�t: - �Khi người Ph�p ch�ng ta thực hiện ch�nh s�ch thực d�n, ch�ng ta thường biểu lộ sự thiếu kinh nghiệm lớn lao v� thiếu s�t dự kiến; nhưng đi k�m với c�c khiếm khuyết n�y l� một số phẩm chất tốt đẹp n�o đ� m� ch�ng ta mang theo c�ng với m�nh đến khắp nơi tr�n địa cầu.� Trước ti�n, ch�ng ta c� một sự kh�o l�o trong việc giải tỏa một thị trấn bản xứ v� trong việc x�y dựng b�n cạnh n� một c�i g� đ� tức thời sạch sẽ v� thanh nh�, ứng dụng c�c chi tiết nhỏ nhặt nhất sao cho tạo được một hiệu ứng to�n bộ l�m vui mắt nh�n.� Khiếu thẩm mỹ th� vị của c� g�i b�n h�ng mặc �o x�m tại khu Montmartre c� thể được t�m thấy dấu vết trong c�ng việc của kẻ tiền phong ở California v� vi�n hạ sĩ quan (non-commissioned officer) gốc Nam Kỳ, rằng điều g� đ� tế vi v� v� h�nh ph�t sinh từ t�nh kh� của ch�ng ta v� thuộc v�o ch�nh bản chất của ch�ng ta, giải th�ch cho sự kiện rằng, với khoản tiền chi ti�u nhỏ b�, ch�ng ta đ� khai quang v� t�i kiến thiết một phần n�o hai trong c�c th�nh phố đẹp đẽ nhất tại Viễn Đ�ng � H� Nội v� S�ig�n.� So s�nh ch�ng với những thị trấn x�y cất bởi người Anh tại Bombay v� Calcutta ở Ấn Độ, hay với Hồng K�ng ở Trung Hoa, v� bạn sẽ t�m thấy ở th�nh phố kể sau c�c kiến tr�c to lớn, đồ sộ, biểu hiệu cho sức mạnh v� quyền lực, nhưng nặng nề; trong khi đ� tại những thị trấn do Ph�p x�y dựng, lu�n lu�n c� sự tương đồng đ�i ch�t với Paris.�

�� Phần lớn du kh�ch sẽ nh�n nhận sự ch�nh x�c trong � kiến của �ng.� Sau một cuộc thăm viếng H� Nội, người ta sẽ phải thắc mắc để biết những g� m� người Ph�p sẽ thực hiện với Hồng K�ng nếu họ chiếm hữu n�.� C�ng tr�nh của người Anh trong nhiều kh�a canh thật tuyệt diệu, song sự ph�t triển h�n đảo thuộc địa l� do sự kinh doanh tư nh�n nhiều hơn c�ng t�c ch�nh thức.� Về mặt c�c kiến tr�c thương mại, Hồng K�ng vượt xa H� Nội; kh�ng c� c�c t�a nh� kinh doanh khổng lồ như thế ở đ�y.� Kh�ng c� nhu cầu về ch�ng, giống như tại Singapore, bởi đất đai th� tr�n đầy, phẳng v� rẻ tiền.

Trung T�m H� Nội

�� Trong việc quản trị h�nh ch�nh th�nh phố, H� Nội tiến bộ hơn nhiều so với Hồng K�ng hiện nay hay m�i m�i sau n�y, trong khi n� lại l� một thuộc địa của ho�ng gia.� C�c chức năng của Ch�nh Quyền Hồng K�ng mang t�nh chất Th�nh Phố (Municipal) hơn l� Đế Quốc (Imperial); l�nh vực hoạt động của n� bị giới hạn trong l�nh thổ v�i dặm vu�ng.� Ngo�i c�ng việc Th�nh Phố, giới Qu�n Sự ho�n to�n c� khả năng một m�nh điều khiển ch�nh phủ.� Đ� l� một cơ chế tốn k�m như hiện trạng, v� c�ng việc quản trị Th�nh Phố của n� l� một thảm họa.� Tại Hồng K�ng ch�ng ta li�n tục phải chịu đựng ch�nh s�ch thiển cận v� vụng về của c�c vi�n chức trước đ�y của ch�ng ta, v� Ch�nh Phủ ng�y nay thay v� nh�n nhận điều n�y lại tự l�m mất năng lực khi nỗ lực để b�o chữa cho c�c sai lầm trong qu� khứ bằng một ch�nh s�ch chắp v� về quản trị, chống đối sự tự do h�nh động, n� tr�nh kinh ph� l�nh mạnh về c�ng ch�nh, v� lẩn trốn một hệ thống th�nh phố t�n tiến.� C�c ban ng�nh ch�nh phủ bị cắt giảm tới mức nhỏ nhất c� thể được, gần như mọi ng�nh đều thiếu nh�n vi�n v� hậu quả kh�ng c� khả năng đ�p ứng c�ng việc thật b�n nhậy m� một th�nh phố đang tăng trưởng đ�i hỏi.� Tham vọng của vi�n Thống Đốc l� muốn ph� diễn một khoản thặng dư h�ng năm � được t�ch tụ từ c�c tổn thất của c�c c�ng tr�nh c�ng ch�nh thiết yếu v� c�c sự cải thiện vệ sinh.� Tại H� Nội, mọi việc m� Ch�nh Quyền c� thể l�m được để thực hiện c�c sự cải thiện c�ng cộng nhằm l�m đẹp v� ho�n chỉnh th�nh phố, họ đang l�m.� Họ cũng sẵn l�ng để chi ti�u tiền bạc trong khi ch�ng ta lại t�ch trữ n� thật nhiều.� Kh�ng c� cư d�n n�o than phiền về thuế kh�a qu� mức của Th�nh Phố, nhưng mọi người đều ca ngợi c�ng t�c tr�ng lệ của c�c kỹ sư th�nh phố của họ.

��

Lễ Kh�nh Th�nh Hội Chợ Triển L�m H� Nội, �ng Doumer Đến Nơi

T�a Triển L�m Ch�nh Gần Ho�n Tất

�� Một t�nh chất nổi bật của việc x�y dựng th�nh phố của Ph�p, như được minh họa tại H� Nội, v� gần hơn tại Quảng Ch�u Văn (Kwang-chau-wan), l� viễn kiến m� họ bộc lộ.� Họ thiết kế v� x�y dựng cho tương lai v� trong kh�a cạnh n�y họ r� r�ng vượt trội hơn người Anh.� Liệu c�c kỹ sư của họ c� vượt trội hơn c�c kỹ sư của ch�ng ta hay kh�ng về mặt huấn luyện l� một c�u hỏi đ�ng cứu x�t; nhưng chắc chắn họ cho thấy c�c kết quả tốt đẹp hơn.

�� Th� dụ, Hồng K�ng phải chịu đựng hồi gần đ�y một t�nh trạng tr�n ngập c�c bệnh dịch, dịch hạch, dịch tả, v� đậu m�a, hậu quả m� c�c chuy�n vi�n đ� tuy�n bố của nạn qu� đ�ng d�n, v�, cộng đồng cũng t�c cũng c� bổ trợ, v�o việc tho�t nước kh�ng th�ch hợp v� một t�nh trạng khan hiếm nước.� Sự việc n�y ph�t lộ một sự thiếu s�t khả năng quản trị nơi c�c Thống Đốc trước đ�y, trong việc kh�ng ước lượng sự ph�t triển nhanh ch�ng của hải cảng, v� sự thất bại của họ trong việc bước theo nhịp với sự ph�t triển.� Điều đ� cũng phơi b�y rằng c�c kỹ sư của ch�ng ta đ� kh�ng c� khả năng tương ứng với c�ng t�c thực sự của họ, hay nếu họ c� khả năng, họ đ� kh�ng thể thực hiện được c�c � kiến của m�nh.� Hiện nay c�c phương tiện c�ng cộng của sự chuyển vận mau lẹ v� rẻ tiền để cứu gi�p c�c quận hạt tắc nghẽn một c�ch khủng khiếp đều kh�ng hiện hữu, v� kh�ng c� ph� c�ng cộng cung cấp sự nối liền giữa h�n đảo v� đất liền, c�ng việc như thế được d�nh cho dịch vụ độc quyền của một c�ng ty địa phương.� Tuy nhi�n, một dịch vụ xe điện được hứa hẹn, v� một vi�n chức đ� đề nghị về một chiếc cầu ngang qua bến t�u, nhưng c�c chiếc ph� hơi nước c�ng cộng, đủ lớn để chở được một chiếc xe điện, sẽ �t tốn k�m hơn v� thực tế hơn.

�� Mặc d� thuộc địa đ� từng c� một b�i học kh�ch quan đ�ng sợ như thế trong sự quản trị ch�nh quyền sai lạc như thế, bất kể điều đ�, ở khu Kowloon đang bị x�m nhập bởi c�ng c�c lỗi lầm, c�ng c�c tai hại.� Đất đai, mọi tấc đất c� thể được b�n, cho mục đ�ch x�y dựng, đều được quyết định bởi Ch�nh Phủ.� C�c đường x�, mau ch�ng trở th�nh c�c lộ ch�nh tiến v�o v�ng Đất Mới (New Territory), th� nhỏ hẹp v� chiều ngang của n� chỉ bằng với con đường trung b�nh tại khu vực d�n bản xứ của H� Nội.� c�c ng�i nh� Trung Hoa cao ngất, nhiều c�i được x�y cẩu thả, xấu x� v� thiếu vệ sinh, đang h�ng ng�y được dựng l�n, trong một số trường hợp gi�p với m�p lề của c�c con đường n�y, v� c�c ng�i nh� ngoại quốc thực sự, đứng biệt lập tr�n mảnh đất đất ri�ng của ch�ng, v� th�ch hợp cho sự cư ngụ tại kh� hậu nhiệt đới, trong thực tế c�n �t.� C�c chủ đất được ph�p để dựng l�n c�c dẫy nh� d�nh cho sự cư tr� của người nước ngo�i, sẽ đua tranh với một khu vực ngoại � London bị lạm dụng, v� ho�n to�n kh�ng th�ch hợp với địa điểm **** v� khi c�c mảnh sất trống được x�y l�n v� người Trung Hoa lũ lượt k�o v�o trung t�m v� tr�n ngập n�, một sự t�i diễn c�c nạn dịch Hồng K�ng c� lẽ sẽ theo đu�i.� Trong Th�ng T�m năm 1902, Ng�i Sir William Gascoigne đ� kh�nh th�nh một c�ng vi�n nhỏ, trước đ� đ� kh�ng c� sự dự tr� cho c�c khoảng kh�ng gian trống.

�� C� mọi l� do để tin rằng nếu người Ph�p sắp xếp khu Kowloon n� sẽ l� một khu định cư đẹp đẽ, với vườn hoa v� c�c đại lộ xinh đẹp, c�c ngọn đồi sẽ được cắt thấp xuống v� c�c nh� ở được rải tr�n một khu vực rộng lớn hơn với c�c phương tiện lưu th�ng c�ng cộng.� Người Trung Hoa sẽ c� khu đặc biệt của họ v� ở lại đ�.� Sức khỏe v� hạnh ph�c tương lai của c�c đồng hương sẽ l� l� tưởng của kỹ sư người Ph�p.

�� C� nhiều kh�ch sạn, qu�n c� ph�, v� nh� nghỉ tại H� Nội để chứa c�c kh�ch thăm viếng, quan trọng nhất l� Kh�ch Sạn M�tropole v� Kh�ch Sạn H� Nội.� Kh�ch sạn trước l� một kiến tr�c tr�ng lệ, mới được dựng hồi gần đ�y, v� tọa lạc tr�n Đại Lộ Henri Rivi�re, đối diện trực tiếp với T�a Thống Sứ (R�sidence Sup�rieure)� Kh�ch sạn được trang bị một c�ch thanh nh�, mỗi ph�ng ngủ c� một buồng tắm liền b�n; v� c� một ph�ng kh�ch chung, salons de conversations [tiếng Ph�p trong nguy�n bản, ph�ng n�i chuyện,� ch� của người dịch], ph�ng đọc s�ch b�o.� C�c sự sắp xếp vệ sinh th� ho�n hảo, v� tiện nghi tổng qu�t kh�ng c�n thiếu thứ g�.� Dịch vụ thật tốt, c�c kẻ phục dịch tại ph�ng ăn l� người Trung Hoa v� c�c kẻ trực ph�ng l� người An Nam .� C�ch nấu nướng l� những g� m� người ta sẽ mong đợi tại một thị trấn Ph�p, v� gi� tiền thay đổi từ $6 đến $7.70 một ng�y hay $155 một th�ng.� Đối với hai người, $10 đến $12 một ng�y v� $210 đến $250 một th�ng, v� theo tục lệ một chai rượu vang trắng hay đỏ, v� rượu ngọt (liqueur), được miễn ph� ở cả hai bữa ăn, trưa v� tối.� Kh�ch Sạn H� Nội cũng l� một địa điểm rộng r�i v� được điều h�nh chu đ�o, tương tự, c� kh�ch đ�ng đảo, v� gồm một qu�n c� ph� rất được ưa chuộng.

Đại Kh�ch Sạn M�tropole

Mẫu Quảng C�o Kh�ch Sạn M�tropole H� Nội

�� H� Nội l� một th�nh phố rất thuận tiện để du lịch trong đ�.� C� nhiều xe k�o [pousse-pousses, tiếng Ph�p trong nguy�n bản, ch� của người dịch], t�n họ gọi cho jinrickisha [tiếng Nhật trong nguy�n bản, jin để chỉ người, riki, sức, v� sha, xe, tức xe k�o bằng sức người, ch� của người dịch], với phu k�o người An Nam.� Một đường xe điện chạy ngang qua thị trấn v� c�c khu ngoại � tr�n một khoảng c�ch d�i t�m dặm, v� c� đ�ng kh�ch l� người ngoại quốc cũng như d�n bản xứ.� C�c kiến tr�c ch�nh l� T�a Thị Ch�nh (Mairie), Trụ Sở Bưu Điện v� Điện T�n, Dinh Thống Sứ, Ng�n Khố, Khu Qu�n Sự v� c�c văn ph�ng kh�c.� C�c Trường Học C�ng Lập, tốn ph� 175,000 phật lăng, tạo th�nh một dẫy kiến tr�c lộng lẫy, với c�c phần d�nh ri�ng cho con trai v� con g�i, giảng đường, v.v�� Một Phủ mới cho To�n Quyền đang trong tiến tr�nh x�y dựng gần Vườn Hoa C�ng Cộng, cũng như một Ph�p Đ�nh mới.� Dẫy phố trung t�m nguy nga của c�c kiến tr�c Khu Hội Chợ Triển L�m, hiện đang ho�n tất, sau rốt sẽ biến th�nh một viện nghi�n cứu về khảo cổ v� ngữ học.� Một nh� h�t mới với 800 chỗ ngồi, được dựng l�n bởi Ch�nh Quyền Th�nh Phố, chỉ c�ch v�i thước ng�i nh� thờ Tin L�nh Ph�p nhỏ b� v� xinh đẹp.

�� C�c đường x� th� rộng r�i, được che m�t bởi c�y cối, v� trong t�nh trạng tuyệt hảo.� Ch�ng đều được đắp bằng đ� giăm v� tổng số chiều đ�i của ch�ng, kể cả c�c lối đi v�ng ngoại �, l�n tới hơn năm mươi dặm Anh (miles).

�� C�c cửa hiệu to lớn v� chất đầy h�ng h�a tạo th�nh một đặc điểm nổi bật của đời sống H� Nội, nhiều h�ng may đồ trang phục phụ nữ v� vải v�c sẽ l�m h�i l�ng c�c kh�ch phụ nữ trong suốt thời gian Triểm L�m.� Trong thực tế, c�i nh�n với nhiều đường phố với c�c cửa hiệu hạng nhất đủ mọi loại, với c�c m�i hi�n che nắng bằng vải nhiều m�u, c�c cửa sổ b�y biện l�i cuốn, c�c cửa h�ng thịt v� b�nh nướng ngoại quốc, tất cả đều được điều h�nh bởi người Ph�p v� kh�ng c� người � Ch�u, l� một bức tranh quyến rũ l�m gợi nhớ c�c cảnh tượng th� vị của đời sống qu� nh�.� Như tại c�c th�nh phố Trung Hoa, c�c cửa h�ng bản xứ bị giới hạn v�o c�c khu đặc biệt.� C�c thợ đồng thau v� đồ đồng c� một khu vực, c�c người sản xuất cuộn giấy chiếm một khu kh�c, v.v�.� C�ng việc bản xứ hay nhất được sản xuất l� việc khảm x� cừ tr�n gỗ m�u đen bản xứ, tr�n c�c loại h�ng đẹp đẽ một c�ch xuất sắc c� thể tạo ra được dưới h�nh thức c�c bức b�nh phong, tủ, khay, hộp, v.v�� Nơi sản sinh sản phẩm n�y thực sự l� thị trấn Bắc Ninh.� Một số đồ th�u tr�n lụa rất thanh nh� cũng c� thể t�m mua được.

�� Tại trung t�m th�nh phố c� tọa lạc Hồ Nhỏ [Petit Lac, tiếng Ph�p trong nguy�n bản, để chỉ Hồ Ho�n Kiếm, ch� của người dịch], với đảo nhỏ của n� v� một chiếc cấu mộc mạc ở một đầu, v� ở giữa đảo l� một ng�i ch�a An Nam tr�ng cổ qu�i [c� lẽ để chỉ Th�p R�a?, ch� của người dịch]], được phủ tr�n n�c bởi một tượng [Nữ Thần] Tự Do (?statue of Liberty) bằng đồng.� Tiền bạc l�m bức tượng n�y được thu thập từ c�c khoản tiền nhỏ của nhiều người đ�ng g�p bản xứ. �Hồ rộng khoảng gần nửa dặm vu�ng,� lối đi quanh hồ tạo th�nh một lối dạo m�t th� vị, v� nếu kh�ch bộ h�nh trở n�n mệt mỏi, người đ� c� thể ngồi nghỉ tại qu�n c� ph� của Kh�ch Sạn B�n Hồ (Hotel de Lac), v� ch� mục v�o phong cảnh trước mặt.� Cạnh hồ l� Nh� Thờ C�ng Gi�o La M�, v� ở ph�a b�n kia, b�n cạnh Văn Ph�ng Bưu Điện v� Điện T�n, l� một vườn hoa c�ng cộng nhỏ với một bục h�a nhạc v� một bức tượng bằng đồng tạc h�nh �ng Paul Bert.

Petit Lac, Hồ Ho�n Kiếm

�� Từ Hồ Nhỏ n�y, du kh�ch c� thể lấy xe điện đến T�a Th�nh, đồn ph�ng thủ An Nam cổ xưa đ�ng ch� � của H� Nội, c�c bức tường th�nh h�y c�n hiện hữu.� Tại nơi đ�y nhiều binh ch�ng kh�c nhau của qu�n đội được đồn tr�.� Tr�n nền t�a th�nh n�y, một c�ng ty ở Paris hiện đang bận rộn x�y cất một khu vực c�c nh� ở �u Ch�u được thiết kế đẹp đẽ, với chợ c�ng c�c tiện nghị kh�c đi k�m.� D�ng xe điện đi xa hơn chạy ngang th�nh phố cổ với những ng�i nh� cổ lỗ nhỏ b�, một khu vực m� người Ph�p đ� cho tho�t nước to�n bộ v� cải thiện, v� c�c đường lộ giờ đ�y th� rộng r�i, sạch sẽ v� bảo tr� tốt.

�� Xe điện sau đ� sẽ nhập v�o c�c khu ngoại �, ở một b�n nằm rải r�c c�c nh� ở kiểu biệt thự c�ch biệt đẹp đẽ với mọi k�ch thước ph� hợp với mọi t�i tiền, trong khi đ� b�n ph�a tay phải trải d�i Hồ Tr�c Bạch v� Hồ Lớn T�y Hồ.� C� nhiều ng�i đền v� ch�a bản xứ, đền ch�nh yếu l� đền Đại Phật (Grand Bouddha), b�n bờ Hồ T�y, c� chứa một tượng đồng khổng lồ [? c� lẽ t�c giả muốn n�i đến bức tượng đồng đ�c h�nh �ng Trọng, người chuy�n đ�c c�c tuợng Phạt khi trước, tại Đền Quan Th�nh, ch� của người dịch].

�� Gần nơi đ�y l� Vườn B�ch Thảo (Jardins Botaniques) thực sự l� c�c vườn hoa c�ng cộng thanh nh� v� ngoạn mục nhất tại Viễn Đ�ng.� C�c vườn c�y được xếp đặt một c�ch đẹp đẽ, v� được cắt ngang bởi c�c đường xe ngựa che m�t bởi c�y cối.� Nơi đ�y trong cơn m�t của buổi tối, c�c cư d�n H� Nội cưỡi tr�n c�c cỗ xe ngựa của họ, v� những kẻ th�ch đi bộ hơn t�m được nhiều nơi ẩn n�u quyến rũ.� C� một sưu tập nhỏ nhưng hay ho c�c th� vật, v� một số loại đặc biệt về hổ, b�o v� gấu Bắc Kỳ được �nh�n thấy.� C�c khu vườn, bao phủ một diện t�ch 23 mẫu t�y (hectares), chứa đựng hơn 3,000 mẫu c�c loại thực vật.

�� Đi xa hơn nữa, đến S�n Đua Ngựa (Race Course), v� r� r�ng được bảo trợ tốt.� C�c cuộc đua được tổ chức v�o ng�y Chủ Nhật khi ch�ng t�i ở đ�, v� quang cảnh l� một loại lễ hội.� Ngựa cưỡi l� c�c con lừa Bắc Kỳ, c�c con vật nhỏ b� linh hoạt, tr�ng hơi giống nhưng phần n�o lớn hơn giống lừa Deli tại v�ng Eo Biển [M� Lai].� Ch�ng kh�ng đủ lớn cho người �u Ch�u đễ cưỡi, v� thế c�c n�i ngựa l� c�c người An Nam nhỏ x�u, v� hợp lại, họ đ� tr�nh diễn một số cuộc đua ngựa đẹp mắt.� C�c n�i ngựa c� vẻ rất lấy l�m h�nh diện về c�ng việc của họ, v� tr�ng khệnh khạng khi mặc y phục mang m�u sắc của chủ nh�n của họ, [l�] c�c đối tượng của sự ngưỡng mộ bản xứ.� C�c con lừa th� đầy rẫy v� rẻ tiền, v� bởi c� nhiều đường đi th� vị, đa số cư d�n sắm một cỗ xe v� một đ�i lừa.� C�c quang cảnh tr�n c�c đường lộ xuy�n qua c�c khu vườn l�m nhớ đến c�c dự kiến về khu Lunetta tại Manila trong thời kỳ lệ thuộc T�y Ban Nha, đặc biệt khi một ban nhạc đang h�a nhạc.

�� Khi đ� l� thời điểm để nh�n thấy phụ nữ Ph�p xinh đẹp nhất.� Người đ�n b� cởi bỏ y phục nhẹ, l�ng th�ng của buổi sớm hơn trong ng�y, v� c� thể được nh�n thấy đang mang trang phục kiểu Paris thanh nh�, trong cỗ xe của b� ta được k�o bởi một đ�i lừa, với kẻ đ�nh xe v� �phục dịch� (�tiger�) c� c�nh tay khoanh lại, mang đồng phục bảnh bao, v� đ�i giầy ủng ống cao.

�� Cảnh tượng l� một h�nh ảnh s�ng ch�i, sinh động v� th�ch th�; chuỗi xe ngựa di chuyển xuy�n qua c�c con đường đẹp đẽ, với c�c người đi xe ăn mặc xinh đẹp.� H� Nội trong thực tế l� một th�nh phố c� nhiều phụ nữ xinh đẹp.

�Ch�a Một Cột

V�o 7 giờ tối, cộng đồng ăn bữa tối, v� sau 8 giờ c�c qu�n c� ph� bắt đầu đ�ng dần.� C�c đo�n người k�o tới v� tự t�m chỗ ngồi tại c�c b�n nhỏ bằng đ� hoa cương: nh�m nhi rượu congac hay rượu ngọt (liqueurs) h�t thuốc v� tr� chuyện.� Bia cũng l� một thức uống được ưa th�ch.� Một c�i vỗ tay, một lệnh gọi ngắn bằng tiếng Ph�p �bồi� (pidgin French), v� một người �bồi� An Nam mặc quần �o trắng mang ra một tấm khăn nhỏ, được đặt v�o giữa b�n, v� một cuộc chơi b�i tiếp diễn, trong đ� c� c�c phụ nữ gia nhập.� Sinh hoạt qu�n c� ph� rất �n h�a, rất th�ch th� v� rất phổ th�ng.� Một người Anh Quốc, trừ khi anh ta l� một kẻ ki�ng cữ, sẽ c� thể cần đến c�c ly rượu mạnh hơn v� c�c sự kh�ch động hơn; một cốc bia hay một ly rượu ngọt nhỏ đủ th�ch hợp với người đ�n �ng Ph�p v�o buổi tối.

Giới qu�n sự hiển nhi�n l� đ�ng đ�c, c�c sĩ quan mọi cấp bị bắt buộc lu�n lu�n phải xuất hiện trong qu�n phục.� Như thường lệ, �o chẽn qu�n đội Ph�p thường bằng vải đen, với cổ �o hay cửa tay m�u đỏ, v�ng hay bạc, ấn tượng tr�n người mặc v� người quan s�t kh�ng ho�n to�n qu� xốn mắt như l� �o cho�ng đỏ của một sĩ quan Anh mang lại, nếu người đ� bị bắt buộc phải xuất hiện thường trực trong qu�n phục.� Vải khaki được mặc một c�ch s�u rộng � đặc biệt ở v�ng thượng du, v� băng quấn bắp ch�n theo mẫu thiết kế của Anh đang trở th�nh thời trang.

C�c buổi dạ tiệc (soir�es), khi�u vũ, h�a nhạc v� diễn kịch cấu th�nh c�c th� vui x� hội của cuộc sống H� Nội.

Hiện c� một khối lượng lớn v� gia tăng vũng chắc c�c doanh vụ được giao dịch tại H� Nội, nơi m� dĩ nhi�n sẽ ph�t triển một c�ch bao la nếu xứ sở chỉ cần được mở ngỏ cho mậu dịch tự do.� Nhiều kỹ nghệ địa phương đ� được tạo lập, trong số đ� c� nh� m�y bia, dệt b�ng vải, nh� m�y giấy, chưng cất rượu bản xứ, v� c�c nh� m�y sản xuất di�m.

Cả Hải Ph�ng lẫn H� Nội đều chưa đạt tới giai đoạn khi m� tiền tệ địa phương được đầu tư v�o c�c c�ng ty c�ng lập, v� d�n ch�ng c� thặng dư tiền mặt đầu tư tiền v�o doanh nghiệp ri�ng của họ, hay gửi tiền về Ph�p.� Thị trường cổ phần như đang hiện diện tại Hồng K�ng hay Thượng Hải chưa được biết đến, nhưng khi một hay hai c�ng ty c�ng lập đ� được th�nh lập để điều h�nh một �t kỹ nghệ xuất hiện, một định chế như thế l� điều khả hữu trong tương lai.

Doanh nghiệp ch�nh yếu l� C�ng Ty Xe Điện (Electric Tramway Company), m� họ giải th�ch với ch�ng t�i l� một phần tư nh�n, một phần l� c�ng ty c�ng lập, bất kể theo nghĩa n�o.� C�ng tr�nh được x�y dựng trong năm 1900, v� một dịch vụ xe điện tuyệt hảo nhất được cung cấp, chiều d�i của tuyến đường v�o khoảng t�m dặm.� C�c toa xe được x�y dựng rất tốt v� thoải m�i, được chia th�nh hạng nhất v� hạng nh�, v� đều do người Ph�p chế tạo.� Đi k�m theo xe l� một toa nhỏ, mui trần, với c�c m�u che b�n h�ng bằng vải, tr�n đ� kh�ch đi c� thể th�ch ngồi trong thời tiết n�ng nực.� Xe điện được chạy tr�n một hệ thống truyền điện (trolley system), bởi một d�ng điện biến đổi từ 500 đến 600 volts.� Nh� m�y ph�t điện bao gồm ba m�y ph�t điện mạnh c� c�ng suất 250 m� lực, v� c� 22 xe điện.� C�c người b�n v� v� l�i xe đều l� người An Nam, to�n thể số nh�n vi�n v�o khoảng 100 người, trong đ� c� 8 người Ph�p.� C�c xe điện c� kh�ch đ�ng đảo l� người �u Ch�u cũng như d�n bản xứ, v� c�ng ty được n�i kiếm được lợi tức tốt.� Gi� v� tối đa l� 5 xu cho hạng nhất, v� 3 xu cho hạng nh�, v� người đi c� một chuyến đi th� vị trong bốn mươi ph�t cho một gi� v� rất rẻ.

Một trạm xe hỏa đẹp đẽ đ� được x�y dựng tr�n Đại Lộ Boulevard Gambetta, nơi m� to�n thể mạng lưới của đường rầy xe hỏa Bắc Kỳ sẽ sớm hội tụ.� Từ chiếc cầu nguy nga băng ngang s�ng Hồng đường rầy xe hỏa chạy qua một cầu cạn bằng đ� d�i 600 thước, v� sau đ� đi xuy�n qua thị trấn.

Trong năm 1897, 384 cư sở ngoại quốc hiện hữu tại trung t�m đ� thị của H� Nội, từ đ� cho đến 1901 con số của ch�ng đ� tăng l�n 608.� Số cư sở bằng gạch của d�n bản xứ l� 1,225 cũng được x�y dựng trong c�ng thời kỳ đ�.� C� v�i ng�i chợ được x�y dựng rất tốt, v� c�c ng�i chợ kh�c được dựng l�n theo đ�i hỏi.� C�c nh� chức tr�ch Th�nh Phố xứng đ�ng được ghi nhận cộng trạng về hệ thống tho�t nước xuất sắc m� họ đ� cung cấp với ph� tổn kh�ng hạn chế, bởi xứ sở th� phẳng v� đầm lầy, v� nhiều hồ nước phải được san lấp vốn đ� hiện hữu tại th�nh phố v� c�c v�ng ngoại �.� Hệ thống Nước đ� được x�y dựng trong c�c năm 1895-6, nước được chuyển vận bởi một kinh đ�o, d�i 25 c�y số (kilom�t), từ c�c giếng nước to lớn, cung cấp được 5,000 m�t khối mỗi ng�y.� Nước được dẫn v�o c�c ng�i nh� người ngoại quốc, v� c� 85 trụ v�i nước (borne fontains) v� 85 nh�nh dẫn nước d�nh cho sự cung cấp nước cho d�n bản xứ.

Thị trấn được thắp s�ng bằng điện, ở đ� c� 523 ngọn đ�n 523 nến (incandescent) v� 55 ngọn đ�n chiếu s�ng khu người ngoại quốc.� C�c khu vực bản xứ ngoại vi được thắp s�ng bằng đ�n dầu hỏa.� Thị trấn được tuần cảnh kỹ c�ng nhưng cảnh s�t th� rất khi�m tốn.� Ng�n s�ch Th�nh Phố được ước lượng cho năm 1902 l�n tới $844,304, được đ�ng g�p bởi c�c khoản kh�c nhỏ hơn về c�c sắc thuế cho thu� nh� $29,000; m�n b�i $60,000; thuế th�n tr�n c�c ngoại kiều gốc � Ch�u $17,484; thuế c� nh�n tr�n người An Nam $9,458.� Số thu nhập từ c�c ng�i chợ trong năm 1901 l� $71,497; l� s�t sinh $18,682; phu k�o xe $43,370.

D�n số của H� Nội l� 160,000 người, trong đ� c� 1,500 người �u Ch�u, kh�ng kể số qu�n đồn tr� lớn, v� 4,000 người Trung Hoa.� Th�nh phố l�nh mạnh một c�ch đ�ng ghi nhận, v� nhiệt độ tối đa trong m�a h�, bắt đầu từ Th�ng Tư, l� 35⁰ b�ch ph�n (95⁰ F.), v� xuống mức thấp nhất trong m�a đ�ng, bắt đầu trong Th�ng Mười, l� 6⁰ b�ch ph�n (42⁰8 F.) ��Đường r�y xe hỏa giờ đ�y gi�p cho c�c cư d�n l�n tới v�ng n�i đồi trong �t tiếng đồng hồ, nơi m� c�i n�ng của m�a h� c� thể được n� tr�nh, v� nơi m� c�c cư sở th�ch th� c� thể được x�y cất.

Hiện thời cộng đồng đang ch� � một c�ch s�i nổi về kỳ Hội Chợ Triển L�m sắp được mở ra tại H� Nội trong Th�ng Mười Một 1902, sẽ l�i cuốn du kh�ch từ mọi nơi v� một sự tr�nh b�y về Hội Chợ Triển L�m n�y được d�nh cho một chương s�ch kh�c./- ��

***

DU H�NH L�N MẠN NGƯỢC

Giao Th�ng Miền Ph� Sa Tại Bắc Kỳ -- Hải Ph�ng � C�c Con Muỗi � Đ�p Cầu � T�u Xe Hỏa � Quang Cảnh � S�ng Hồng � Sơn T�y � Việt Tr� � S�ng L� � Phủ Do�n � H�a Muc [?Mộc] � Một C�u Chuyện � C�c Ni�n Sử D�ng S�ng � Tuy�n Quang � C�c Địa Điểm Đ�ng Ch� � Kh�c

-----

�� H�nh tr�nh từ Hải Ph�ng về H� Nội c� thể được thực hiện một phần bằng t�u hơi nước, v� một phần bằng xe hỏa, hay du kh�ch c� thể l�n xe hỏa tại Hải Ph�ng v� năm tiếng đồng hồ sau đổ xuống H� Nội.� Miền ch�u thổ ph� nhi�u nằm giữa Bắc Kỳ, giống như miền t�y nam Trung Hoa, đầy c�c giang lộ, tr�n đ� tọa lạc nhiều trung t�m bản xứ quan trọng về kinh doanh v� c�c đồn qu�n sự bị biến đổi trong thời b�nh th�nh c�c kho trung chuyển h�ng h�a [entrpots, tiếng Ph�p trong nguy�n bản, ch� của người dịch] của c�c kẻ thực d�n si�ng năng.

�� Yếu tố quan trọng nhất trong sự ph�t triển của Bắc Kỳ l� đo�n t�u hơi nước đường s�ng c� tầm nước n�ng tuyệt hảo được gọi l� Dịch Vụ Được Trợ cấp Về Giao Th�ng V�ng Ph� Sa tại Bắc Kỳ (Service Subventionn� Fluviales au Tonkin), v� được sở hữu bởi c�c �ng Marty v� D�Abbadie. Trụ sở của c�ng ty n�y đặt tại Hải Ph�ng, nơi m� c�c văn ph�ng của họ tạo th�nh một dẫy cao ốc kinh doanh oai vệ nhất, v� xưởng đ�ng t�u của họ, nơi m� nhiều chiếc t�u hơi nước của họ được đ�ng, l� c�ng nghiệp lớn nhất trong ng�nh tại Đ�ng Dương.� C�ng việc kinh doanh được đ�ch th�n chỉ huy bởi hai người đứng đầu x� nghiệp, những kẻ m� năng lực v� sự b�n nhạy thương mại đ� tạo ra sự th�nh c�ng cho c�ng ty.� C�c t�u hơi nước của c�ng ty n�y cung cấp c�c phương tiện cho sự truyền th�ng c� nh�n với v�ng nội địa; ch�ng chuy�n chở c�c binh sĩ v� chở kh�ch du lịch; ch�ng vận tải thư từ v� h�ng h�a đến c�c phần s�u xa nhất của thuộc địa, v� nơi m� sau hết c�c con s�ng qu� n�ng để tiếp nhận được c�c t�u hơi nước c� b�nh l�i sau đu�i với tầm nước n�ng hai bộ Anh (feet), c�ng việc được đảm nhận bởi c�c thuyền bản xứ của C�ng Ty n�y v� c�c thuyền kh�c l�m việc với C�ng Ty.� Đo�n t�u được trợ cấp bởi Ch�nh Phủ; c�c chiếc t�u được trang bị ho�n hảo v� cung cấp một khối lượng tiện nghi đ�ng ngạc nhi�n khi cứu x�t đến k�ch thước của một số t�u trong ch�ng.� Đề tạo sự thuận tiện cho c�c kh�ch du lịch, C�ng Ty ấn h�nh một quyển Hướng Dẫn Kh�ch Du Lịch (Guide des Voyageures) h�ng năm chứa đựng c�c th�ng tin thiết yếu v� gồm cả một biểu đồ bằng m�u, chỉ c�c tuyến đường được chạy bởi c�c t�u hơi nước.

Một T�u Hơi Nước Đường S�ng Với Thuyền Chở Kh�ch B�n H�ng

�� Khi muốn về H� Nội, ch�ng t�i l�n t�u từ Hải Ph�ng v�o lức 8 giờ tối, v� nhận thấy t�u chật đầy c�c kh�ch đi.� Nhiều người cẩn thận đặt mua v� c�c buồng ri�ng (cabins) trước, v� ch�ng t�i đ� c� sự lụa chọn hoặc nằm ngủ tr�n c�c ghế d�i ở ph�ng kh�ch lớn hay tr�n s�n t�u.� Ch�ng t�i ưa th�ch tr�n s�n t�u hơn, nhưng một l� thư c� nh�n của �ng D�Abbadie sau rốt đ� d�nh cho ch�ng t�i một buồng ri�ng ở một phần xa c�ch của chiếc t�u, mặc d� vi�n ủy nhiệm [commissaire, tiếng Ph�p trong nguy�n bản, ch� của người dịch], vi�n chức phụ tr�ch vừa l� thuyền trưởng ki�m quản l� t�i ch�nh, đ� n�i với ch�ng t�i v� c�c h�nh kh�ch thất vọng kh�c m� kh�ng đỏ mặt, rằng kh�ng c�n giường ngủ c�n trống n�o.� C�ch xử sự ch�n thật của �ng dưới c�c t�nh huống căng thẳng cần phải được� n�u ra để thăng thưởng cho �ng ta.

�� Căn buồng tr�n t�u t�nh ch�ng t�i $3, tất nhi�n l� nhỏ v� rất n�ng, nhưng ch�ng t�i kh�ng quan t�m v� chỉ cần qua một đ�m.� Sự thản nhi�n chịu đựng của ch�ng t�i đối với bất kỳ sự bất tiện n�o m� sau n�y ch�ng t�i trải qua c� lẽ l� nhờ ở kinh nghiệm ban đầu của ch�ng t�i về cuộc sống kh�ch sạn ở Hải Ph�ng.� Ch�ng t�i kh� k�m may mắn để tới khi thị trấn đầy c�c vi�n chức v� gia đ�nh của họ đang thay đổi nhiệm sở, v� nơi ở duy nhất ch�ng t�i c� thể c� được l� chỗ nằm tr�n s�n của ph�ng ăn ri�ng của một kh�ch sạn h�ng đầu.� C� bảy người kh�c ở trong c�ng ho�n cảnh khốn khổ.� Giới quản l� chắc chắn đ� cố gắng tối đa để l�m ch�ng t�i thoải m�i, v� c�c con muỗi đ� tung hết năng lực của ch�ng nhằm cắt giảm sự thoải m�i đ�.� C� bao giờ bạn c� kinh nghiệm với muỗi Hải Ph�ng hay chưa?� Ch�ng t�i đ� từng phải chịu sự t�n ph� của �con [muỗi] hổ� [?�tiger� trong ngoặc k�p, nhiều phần kh�ng phải để chỉ con hổ ch�nh danh, c� lẽ l� một c�ch n�i thậm xưng chỉ một loại �muỗi� đ�ng sợ n�o kh�c ở v�ng n�y, ch� của người dịch] tại Vịnh Gulf of Tartary, v� họ h�ng của n� tại Phi Luật T�n, nơi m� c� những chỗ c�c binh sĩ T�y Ban Nha bị bắt buộc phải bao che khu�n mặt của họ trong khi canh g�c; c�ng với c�c cuộc tấn c�ng của qu�n x�m lăng �m thanh của một loại xe hỏa của Nhật v�o buổi tối, v� loại sinh sản tại v�ng Eo Biển [M� Lai], nhưng c�c con muỗi anoph�les của Hải Ph�ng l� một qu�i vật kh�t m�u kh�ng c� đối thủ.� Ch�ng t�i kh�ng ngủ một ph�t n�o xuy�n qua c�c cơn hấp hối im lặng của buổi tối sau c�ng đ�.� Ch�ng t�i ch�m m�nh bằng c�c chiếc chăn m�u x�m dầy với nỗi nguy ngộp thở trước mắt, nhưng c�c con �c muỗi Hải Ph�ng c�ch n�o đ� chui qua được hay đ� cắn xuy�n qua chiếc mền.� Ch�ng t�i bật đ�n s�ng v� giữ quạt m�y điện tr�n đầu quay tr�n, nhưng tiếng k�u vo ve của ch�ng, c�ng với tiếng ng�y giọng trầm phụ họa của một kh�ch b�n cạnh, gần như đ� nhận ch�m tiếng quạt.� Sau c�ng, ch�ng t�i ngồi dậy v� đợi cho đến khi trời s�ng, m� chỉ với điều ấy mới cứu nguy được.� R� r�ng ch�ng vẫn chưa nhiệt t�nh với l� thuyết muỗi sốt r�t tại Bắc Kỳ, bởi tại Hải Ph�ng v� H� Nội, khắp nơi đều c� c�c ao t� nước đọng để nu�i dưỡng giống muỗi anopheles l�m ch�ng ta run sợ. Bắc Kỳ l� một nơi chốn phải cung cấp cho c�c l� thuyết gia muỗi sốt r�t của ch�ng ta một v�ng đất cắm trại huy ho�ng, nơi m� mọi người đều c� thể bị đốt một c�ch tự do v� mục đ�ch khảo cứu khoa học.

Tr�n Con S�ng L�, Quang Cảnh Một Tai Họa

�� Ch�ng t�i c� �t muỗi c�ng với ch�ng t�i tr�n chiếc t�u n�y, cũng như một �t muỗi tr�n c�c chiếc t�u kh�c, v� bất kỳ ủy ban v� tư n�o của Hội Chợ Triển L�m H� Nội n�n d�nh giải thưởng cao nhất cho c�c con muỗi anopheles Bắc Kỳ.� C�c loại muỗi kh�c m� ch�ng t�i đ� gặp chỉ v�o �hạng đ�ng khen�.

Một Chiếc Thuyền Chở Kh�ch Bản Xứ

�� Ch�ng t�i kh�ng được ph�p qu�n kh�ng nhắc đến bữa cơm tối tuyệt hảo được cung cấp tại buồng t�u, v� trong suốt c�c cuộc du h�nh ngắn của ch�ng t�i tr�n c�c t�u hơi nước của H�ng Giao Th�ng Miền Ph�n Sa, ch�ng t�i nhận thấy c�c bữa ăn l�c n�o cũng ngon miệng.� Thật l� điều kỳ điệu để hiểu được l�m sao m� tr�n một số c�c t�u hơi nước loại nhỏ hơn, chỉ chuy�n chở khoảng nửa ta h�nh kh�ch hạng nhất, ch�ng lại c� thể nấu ăn cho kh�ch trong một cung c�ch như thế.� Kh�ch thăm viếng kh�ng cần lo nghĩ về c�c bữa ăn của m�nh tại Bắc Kỳ; người Ph�p để � kỹ lưỡng về vấn đề đ�.

�� Ch�ng t�i đến Đ�p Cầu v�o 5 giờ s�ng h�m sau, v�, sau một ly c� ph�, l�n bờ v� d�ng xe hỏa tại trạm ven s�ng dọc cầu t�u.� Đ�y l� một đường nh�nh ngắn từ tuyến đường ch�nh đến Lạng Sơn.� Đ�p Cầu nổi tiếng ch�nh yếu về c�c vi�n gạch to v� ng�i m�i nh� của C�ng Ty C�c �ng Blazeix (Messrs. Blazeix & Co.).� Trạm hiện nay bao gồm một toa xe cũ tr�n một đường t�u phụ (đường t�u tr�nh) được lập để đ�p ứng mọi đ�i hỏỉ v� được tr�ng nom bởi một trưởng trạm người An Nam.

�� Xe hỏa, được k�o bởi một đầu m�y nhỏ c� mang k�t nước thuộc loại chỉ được d�ng hiện nay cho tuyến đường Lạng Sơn, bao gồm, v�o khoảng một t� toa xe.� C�c h�nh kh�ch c� sự lựa chọn để du h�nh trong bốn hạng, hạng ch�t l� một toa trần kh�ng c� chỗ ngồi d�nh cho d�n bản xứ l� c�c kẻ kh�ng thể đ�i thọ cho gi� v� hạng 3.� Hạng nhất th� thoải m�i, v� c�c toa được x�y dựng theo họa kiểu c� đường h�nh lang với lối ra ở mỗi đầu toa.� C�c toa đều được bọc nệm rất tốt, được trang bị ho�n hảo mọi chỗ v� c� một ph�ng vệ sinh.� Ch�ng được chế tạo tại Ph�p v� theo một kiểu mẫu của Hoa Kỳ.� C�c gi� v� xe hỏa rất phải chăng v� h�nh tr�nh từ Đ�p Cầu đến H� Nội, v� hạng nhất, gi� $2.50: h�nh tr�nh k�o d�i khoảng 1 giờ 20 ph�t, xe hỏa chạy với một tốc độ trung b�nh � khoảng 20 dặm Anh (miles) một giờ, nhưng ngừng lại tại từng trạm.� D�n bản xứ l� kh�ch h�ng đ�ng đảo của trạm xe hỏa, v� họ du h�nh với gi� rất rẻ.

�� Quang cảnh ch�ng t�i đi qua l�m gợi nhớ lại v�ng đất sản xuất l�a gạo bằng phẳng của s�ng Dương Tử [Trung Hoa].� H�ng dặm c�c c�nh đồng l�a gạo trải d�i ở cả hai b�n, một biển l�a xanh sinh động, chỉ bị ngắt qu�ng bởi c�c bụi c�y xanh đậm hơn bao quanh c�c th�n ấp bản xứ, xuy�n qua đ� c�c đầu hồi v� m�i nh� của c�c trang trại An Nam nh� l�n.� Một con đường bộ chạy song song với tuyến xe hỏa, tr�n đ� đi qua mặt một chiếc xe k�o đ�i khi � ngay giờ n�y một di t�ch của phương tiện lưu động thời qu� khứ; hay một nh�m c�c d�n bản xứ nhiệt t�nh, với cờ quạt, hương v� c�c lễ vật, thờ phụng ở c�c ng�i miếu Phật Gi�o hoang phế.� Một dẫy nh� c� c�c lỗ ch�u mai đổ n�t [phải l� dilapidated, trong nguy�n bản tiếng Anh in sai l� delapiđate, ch� của người dịch], c� t�nh chất c�ng k�ch trong thiết kế đơn giản, h�nh vu�ng, n�i l�n c�c cuộc tranh đấu của thời trước kia khi người d�n Bắc Kỳ v� Qu�n Cờ Đen kh�ng cự lại cuộc tiến qu�n của người Ph�p.� C�c phụ nữ v� thiếu ni�n đang l�m việc cực nhọc tại c�c c�nh đồng l�a khoảng kho�t, thường ngập nước với một chiếc gầu đan bằng gai, c� một sợi d�y thừng tại mỗi đầu, m� họ lần lượt thả xuống ao v� k�o l�n c�nh đồng cao hơn, nghi�ng đổ nước trong gầu, trong một chuyển động nhịp nh�ng, chỉ ngừng lại để nh�n chằm chằm v�o đo�n xe lửa ngang qua.� Khi ch�ng t�i băng ngang th�nh cũ của Bắc Ninh, c�c binh sĩ An Nam chạy �a ra như một đ�m học tr� huy�n n�o để nh�n xe hỏa đi qua.� C�c cảnh tượng tại c�c trạm xe hỏa l�m gợi nhớ đến quang cảnh tại Nhật Bản.� C� c�c kiểm so�t vi�n bản xứ oai nghi�m trong đồng phục chỉnh tề thi h�nh phận sự, c�c phu khu�n v�c bản xứ được chỉ huy bởi vi�n trưởng trạm An Nam đội khăn đ�ng v� mang �o d�i.� Đ�m đ�ng d�n l�ng h� hốc mồm,� nh�n trừng trừng khi gặp c�c h�nh kh�ch đến nơi v� c�c quầy của c�c kẻ b�n tr�i c�y v� thức ăn lưu động.� Trạm thường gồm một t�a nh� khi�m tốn, đơn giản, rộng lớn kh�ng c� c�c nh� ở, v�, nơi m� c�c người �u Ch�u cư ngụ, với c�c khu vườn trồng rau trong l�nh v� c�c loại hoa đẹp đẽ, trục k�o (tời) bằng gỗ tr�n giếng nước ho�n tất một bức tranh l�m gợi nhớ c�c cảnh tr� của c�c trạm xe lửa n�ng th�n nơi qu� nh�.� Chiếc đồng hồ trạm xe lửa ở đ�, với c�c bảng c�o thị v� hộp điện t�n, tr�n đ� c� d�n h�ng ng�y c�c tin tức mới nhất từ �u Ch�u của h�ng tin Havas � miễn ph� cho tất cả những ai quan t�m để đọc đến.

�� Khi gần đến H� Nội, c�c đồng l�a đ� nhường chỗ cho c�c vườn trồng rau, kết quả của ch�ng cung cấp cho c�c chợ ở H� Nội.

�� H�nh tr�nh từ H� Nội đến Đồng Đăng, tại bi�n cương với Trung Hoa, được m� tả ở một chương kh�c.

�� Nếu kh�ch viếng thăm mong muốn nh�n thấy sinh hoạt ngược d�ng s�ng, một chuyến đi rất th� vị c� thể được thực hiện cho tới Việt Tr�, tại điểm giao nhau của ba con s�ng, v� từ đ� đến Chợ Bờ, tr�n s�ng Đ� (Black River, S�ng Đen) hay tới Tuy�n Quang, tr�n s�ng L� (Claire River, S�ng Nước Trong).� Ch�ng t�i rời H� Nội tr�n một chiếc t�u hơi nước chạy đường s�ng l�c 11 giờ s�ng, tr�n đường đi tới Tuy�n Quang v� Chợ Bờ.� T�u hơi nước thực hiện cuộc h�nh tr�nh l�n Việt Tr� l� loại lớn v� rộng r�i, v� được trang bị một c�ch đ�ng nể phục.� Lối đi ngược d�ng s�ng Hồng rất th� vị, giang lộ n�y rất rộng v� n�ng, c�c bờ s�ng được chấm họa với c�c ng�i l�ng Bắc Kỳ v� c�c c�nh đồng l�a.� Thả tr�i xu�i d�ng l� nhiều b� lớn bằng tre với c�c t�p lều bằng gai tr�n mặt b� trong đ� đo�n người ch�o b� sinh sống.�

Một B� Bằng Tre

Đồn qu�n sự lịch sử của Sơn T�y được vươn tới v�o l�c 3 giờ chiều, nhưng chỉ c� �t điều được nh�n thấy từ chiếc t�u hơi nước.� C�c nh�m binh sĩ v� d�n bản xứ tụ tập đ�ng đảo tr�n bờ s�ng dốc đứng để ch�o đ�n chiếc t�u hơi nước.� Kh�ng c� b�i đ�p v� c�c h�nh kh�ch phải đi l�n bờ bước qua một v�i thanh gỗ kh� g�y được sự an t�m.� Xu�i xuống d�ng s�ng đ�i khi l� c�c tượng th� vật th� sơ v� được gắn tr�n c�c chiếc b� nhỏ, r� r�ng l� c�c phẩm vật d�ng c�ng bản xứ cho c�c vị thần d�ng s�ng.

Lễ Vật D�ng C�c Vị Thần D�ng S�ng

�� Thị trấn Việt Tr�, một trung t�m c� một số tầm quan trọng về qu�n sự, được đến nơi v�o l�c 6 giờ chiều.� C� một d�n số miền s�ng bản xứ lớn sinh sống trong c�c t�p lều bằng gai được dựng tr�n c�c chiếc b� thả neo ngo�i bờ s�ng.� Khu định cư người ngoại quốc l� một địa điểm nhỏ, đẹp mắt, bao gồm một số nh� gỗ một tầng (bungalows), hầu hết được cư ngụ bởi qu�n đồn tr�.� C� một văn ph�ng của c�ng ty t�u hơi nước, v� kế cận n� l� một kh�ch sạn nhỏ, cao một tầng, tạo thuận tiện cho du kh�ch, ch�nh yếu l� c�c c�ng chức hay c�c chủ đồn điền đi ngang qua.� Một l�ng bản xứ được mọc l�n chung quanh khu định cư v� gần như mọi căn lều con đều mở một quầy giải kh�t nhỏ để l�i k�o c�c l�nh Ph�p.

�� Việt Tr� tọa lạc ở giao điểm của s�ng Hồng, s�ng Đ� v� s�ng L�, v� sẽ sớm trở th�nh một trung t�m đường sắt quan trọng, tuyến đường từ H� Nội l�n L�o Kay v� V�n Nam đi ngang qua đ�y.� Một chiếc cầu bằng th�p mỹ lệ đang trong tiến tr�nh x�y dựng ngang qua s�ng L�.

�� Ch�ng t�i đ� ở lại kh�ch sạn nhỏ b� khi�m tốn tối h�m đ� v� v�o l�c rạng đ�ng l�n một chiếc t�u hơi nước nhỏ b�, c� b�nh l�i đ�ng đu�i để đi Tuy�n Quang.� Chiếc t�u được dự tr� để chứa bốn du kh�ch hạng nhất, nhưng ch�ng t�i c� t�m người, c�ng với nửa t� hạ sĩ quan [sous- officiers, tiếng Ph�p trong nguy�n bản, ch� của người dịch], v� khoảng ba mươi l�nh bộ binh An Nam.� Được buộc chặt dọc theo chiếc t�u hơi nước l� một thuyền bản xứ hẹp, d�i, đầy chật c�c h�nh kh�ch bản xứ v� h�nh l� của họ.

�� Du h�nh tr�n s�ng L� tr�n t�u c� b�nh l�i sau đu�i kh�ng phải l� kh�ng c� điều đ�ng để � v� kho�i ch�.� Phong cảnh rất quyến rũ v� khi chiếc t�u c�ng ngược d�ng xa hơn, cảnh tr� c�ng trở n�n nguy�n sơ v� xinh đẹp.� C�c ngọn đồi m�nh m�ng nằm dọc hai b�n bờ s�ng v� t�n l� phần lớn thuộc c�y v�ng nhiệt đới che phủ rậm rạp.� Đ�i khi c�c ghềng nhỏ được băng ngang v� chiếc t�u hơi nước chỉ c�ch c�c tảng đ� sắc nhọn kinh khiếp c� v�i ph�n Anh (inches), th�y thủ đo�n trực sẵn với c�c chiếc s�o để chống đỡ trong trượng hợp cần thiết.

Nơi Cập Bến Tại Sơn T�y

�� S�ng L� th� rộng nhưng rất n�ng, v� cứ mỗi v�i ph�t, tiếng c�i được thổi bởi một vi�n thuyền trưởng bản xứ v� hai nh�n vi�n đo�n l�i thuyền cầm lấy c�c s�o tre, tr�n đ� c� c�c số đo lường được đ�nh dấu, v�, ở c�c tư thế lom khom, họ thăm d� v� đọc l�n chiều s�u.� Đột nhi�n, c� một tiếng động cọt kẹt vang l�n v� chiếc t�u hơi nước mắc cạn tr�n một nền c�t.� M�y t�u được trả ngược số, thường kh�ng c� hiệu quả, v� thủy thủ đo�n cố gắng d�ng s�o đẩy.� Nếu kh�ng th�nh c�ng với nỗ lực n�y, họ xuống một chiếc thuyền tam bản (sampan) v� đẩy ra xa một khỏang c�ch v� rồi thả neo; họ trở lại v� khởi động trục k�o (m�y tời) để k�o về hướng neo, hy vọng nhờ thế k�o được chiếc t�u hơi nước ra [khỏi chỗ mắc cạn].� Thường nỗ lực n�y chứng tỏ th�nh c�ng nhưng kh�ng phải lu�n lu�n, v� trong nhiều dịp, họ đ� lội xuống nước v� cố gắng để bẫy mũi t�u l�n, hay đẩy n� v�o chỗ nước s�u hơn bằng đ�i vai của họ.� Thoạt ti�n, động t�c n�y th� th� vị v� đ�ng để y nhưng sau sự lập lại n� dần trở n�n nh�m ch�n, v�, trong c�i n�ng của ban ng�y kh�ng c� gi�, thật kh� chịu.� Một ng�y ch�ng t�i đ� mắc cạn t�m lần, c�c khoảng nghỉ ngơi d�i nhất của ch�ng t�i l� ba đến năm tiếng đồng hồ, v� chiếc t�u hơi nước đ� chỉ nổi l�n tại v�ng nước s�u hơn bằng việc di chuyển c�c h�nh kh�ch v� h�nh l� sang chiếc thuyền bản xứ b�n h�ng v� quấy c�t rời bằng b�nh l�i.� Đ�ng ra, C�ng Ty Giao Th�ng Miền Ph� Sa phải trả một khoản tiền thu� đất cho một số con s�ng nội địa, bởi sự chiếm ngụ đ�y s�ng của họ th� thường xuy�n v� k�o d�i.��

D� l�ng s�ng

�� Hậu quả l� h�nh tr�nh đ�i khi k�o d�i bởi v�i ng�y, nhưng việc n�y r� r�ng kh�ng tạo ra sự kh�c biệt trong gi� biểu v� c�c bữa ăn được cung cấp m� kh�ng phải trả ph� tổn phụ trội: một sự sắp xếp rất tử tế v� c�ng bằng.

�� Đ�ng l� một biến cố c� tầm quan trọng đối với c�c cư d�n của c�c trạm nội địa khi c� tiếng r�t l�n của c�i t�u b�o hiệu sự cập bến của t�u hơi nước với c�c h�nh kh�ch v� thư t�n. ��To�n thể d�n ch�ng � người Ph�p v� d�n bản xứ -- �a ra từng to�n [en bloc, tiếng Ph�p trong nguy�n bản, ch� của người dịch] v� xếp h�ng dọc bờ s�ng.� Đ�y l� trường hợp đặc biệt tại Phủ Do�n.� Ch�ng t�i đ� ngừng ở đ� cả đ�m, c�c h�nh kh�ch kh�ng l�n bờ ngủ tr�n s�n t�u.

�� Gần Hoa-Muc [?Hoa Moc] ch�ng t�i đ� được chỉ cho thấy một tượng đ�i kỷ niệm được dựng l�n cho 800 người Ph�p được n�i l� đ� bị hạ s�t trong một cuộc phục k�ch, khi bị bao v�y bởi 30,000 người Bắc Kỳ v� Trung Hoa.� Ch�ng t�i đ� được nghe nhiều truyện kể về quang cảnh trận đ�nh nổi tiếng trong c�c ni�n sử Bắc Kỳ, nhưng con số dự trận v� bị giết phần n�o kh�c biệt trong c�c t�i liệu cung ứng.� Một số người lu�n lu�n tho�t được c�c trận đ�nh đẫm m�u n�y để thuật lại c�u chuyện, v� c�c t�i liệu đ� trở n�n thần th�nh h�a v� ph�ng đại xuy�n qua thời gian v� sự biến h�a trong chi tiết.

Quang Cảnh Chiến Trường

Trận Đ�nh Hoa Moc [?], Th�ng 3 năm 1885

�� Sự việc n�y l�m nhớ đến c�u chuyện về c�c kẻ bu�n l�u trong quyển Le Lac de Gers của Topffer.� Mười t�m người trong họ mang thuốc s�ng trong c�c t�i x�ch, đi bộ theo h�ng một (Indian file), v� kẻ đi sau ch�t, dần tin rằng khối h�ng của anh mang nhẹ đi, đ� bỏ t�i xuống v� t�m thấy một lỗ hổng.� Anh ta nh�n thấy vệt thuốc s�ng l�m lộ tẩy tr�n lối đi, v�, lo sợ rằng n� tiết lộ b� mật của họ cho c�c vi�n chức Quan Thuế, anh ta k�u gọi ngừng lại, v� truy t�m ngược lại bước đi của m�nh trong khoảng v�i dặm đường cho đến khi anh ta hết cả thuốc s�ng.�� Anh ta đ� ngừng lại ở đ�y để lau mồ h�i tr�n tr�n, v�, chụp lấy một � tưởng s�ng ch�i, đốt một que di�m v�o thuốc s�ng với � định mau ch�ng ph� hủy vết t�ch.� Điều n�y hẳn sẽ l� một mưu kế tuyệt hảo nếu kh�ng c� c�c đồng ch� của anh ta ở cuối vệt kia, đang chờ đợi anh ta quay trở lại, với mười bẩy bao thuốc s�ng.� Kết quả l� một tiếng nổ vang dội trong đ� mười bẩy kẻ đ� biến mất, trừ anh ta trốn tho�t � để kể lại c�u chuyện.

�� Tuy nhi�n, điều n�y kh�ng c� nghĩa như một sự coi nhẹ nhiều chiến c�ng s�ng ch�i của vũ kh� của Ph�p tại Bắc Kỳ trong suốt cuộc chinh phục của họ tr�n v�ng đất n�y, c�c t�i liệu về ch�ng mới được c�ng bố hồi gần đ�y dưới h�nh thức quyển s�ch.

C�c Ghềnh Th�c Tr�n S�ng L�

Cun: Phủ Do�n

�� Cuộc ph�ng thủ anh h�ng tại Tuy�n Quang được xếp hạng như một trong những th�nh t�ch qu�n sự Ph�p hiện đại tốt đẹp nhất.

�� Ch�ng t�i đi ngang qua một hẻm n�i s�u, nơi lối v�o nổi bật l�n từ tr�n cao l� một t�a nh� gỗ một tầng ngoạn mục.� Ng�i nh� n�y được đặt t�n theo một Trung �y Diah n�o đ�, kẻ, trong những ng�y chiến đấu, tại một đồn gần cận, nơi m� một bộ phận nhỏ linh Ph�p bị bao v�y bởi 40,000 kẻ ngu dốt la h�t, như một người với c�c th�i quen thường lệ, thường đến thăm viếng một địa điểm tr�n một thềm đất cao mỗi chiều tối.� Nơi đ�y anh ta sẽ uống chậm r�i ly rượu ngọt buổi tối của m�nh, v� bắn s�ng trong khi nh�m nhi c�c hớp rượu v�o c�c qu�n Trung Hoa bao v�y.� V� l� một tay thiện xạ, c�c đố� thủ của anh ta đ� kh�ng t�n thưởng sự tận tụy thường xuy�n của anh ta, v� một buổi tối, họ canh chừng cho tới khi họ nh�n thấy kh�i s�ng đến từ c�ng một địa điểm v� khi đ� họ tiến gần đến tầm bắn, với kết quả rằng khi anh ta nh� l�n để nh�n những g� anh ta hạ thủ được, họ đ� gửi cho anh một tr�ng s�ng.� Anh ta bị s�t hại v� c�c đồng hương của anh đ� tưởng nhớ anh vĩnh viễn bằng căn nh� thực tế n�y.

�� Để ngăn chặn sự buồn ch�n, ch�ng t�i được chỉ cho thấyc�c tảng đ� m� một t�u hơi nước trước đ�y đ� va v�o v� ch�m xuống c�ch xa bờ v�i thước Anh (yards) nơi d�ng nước s�u ch�n mươi bộ Anh (feet).� Nhiều cư d�n Ph�p với vợ của họ đ� bị chết đắm c�ng với nhiều d�n bản xứ; cả với số tiền $80,000 chưa hề được thu hồi.� Một b�i c�t kh�c đ�nh dấu một địa điểm nơi m� một chiếc t�u vũ trang t�p v�o bờ v� bị ch�m đắm.� C�c kẻ thực d�n bị hớp hồn với c�c c�u chuyện về nỗi nguy hiểm tại c�c v�ng đất n�y, v�, ch�ng t�i kh�ng bao giờ tra hỏi họ; mặc d� ch�ng ta giữ lại sự ph�n đo�n của m�nh.

Th�nh ở Tuy�n Quang

�� Lối v�o Tuy�n Quang trong thực tế thật kh�ch động, bởi c� nhiều ghềnh th�c v� c�c t�u hơi nước nhỏ hơn kh�ng ngần ngại để tự xoay v�ng tr�n theo b�n k�nh của ch�nh n�, l�m th�t m�nh kinh sợ v� sự s�t cận với c�c tảng đ�.� Nhưng c�c t�u n�y được l�i một c�ch an to�n, nhờ ở kỹ năng tuyệt vời của vị thuyền trưởng bản xứ, v� ch�ng t�i thả neo dọc trạm hẻo l�nh n�y, dưới b�ng che của một rặng n�i h�ng vĩ.� Từ đ�y du kh�ch c� thể thăm viếng A-yang [?] tại bi�n giới Trung Hoa, bằng lối đi theo một dịch vụ bằng thuyền bản xứ, được l�m chủ bởi �ng Audran.� H�nh tr�nh hẳn phải l� kh�ch động khi đi qua 45 ghềnh th�c v� cần đến hai mươi hai ng�y để ngược d�ng, nhưng chỉ cần hai ng�y để xu�i d�ng.

�� Tr�n bờ đối diện ph�a tr�n Tuy�n Quang, tr�n đỉnh một ngọn đồi cao c� thể được m� tả l� một đồn của Ph�p.� Bản th�n khu định cư l� một t�a th�nh cổ (c�c tường th�nh v� cổng ra v�o được bảo vệ bởi c�c s�ng m�y) v� một vuờn hoa c�ng cộng nhỏ, với bục h�a nhạc.� C� nhiều nh� ở của người ngoại quốc, một nữ tu viện, c�c cửa hiệu v� nh� ở bản xứ, v� một ng�i chợ nhỏ.� Một to�n biệt ph�i của Đo�n L�nh L� Dương Ngoại Quốc Đ�nh Thu� nổi tiếng, với ph�o binh v� c�c binh sĩ bản xứ, đ� đồn tr� nơi đ�y.� Việc trồng trọt th�nh c�ng v� được thực hiện tr�n khắp quận hạt n�y.

�� Khi trở về Việt Tr�, c�ng chiếc t�u hơi nước rời đi Chợ Bờ, tr�n s�ng Đ�, nơi m� phong cảnh c�n đẹp đẽ hơn nữa.� C�c chuyến đi kh�c c� thể được thực hiện � một đến L�o Kay bằng thuyền bản xứ, thuộc C�ng Ty Giao Th�ng Miền Ph� Sa, d�ng nước qu� n�ng trong hầu hết cả năm để cho ph�p một t�u hơi nước c� thể ngược d�ng.� Trong v�ng v�i năm, c�c đường xe hỏa kh�c nhau sẽ nối liền c�c địa điểm nội địa đ�ng ch� � v� quan trọng n�y với thủ đ�, khi m� c�c h�nh tr�nh, nếu c� k�m th� vị đi, sẽ lại được thực hiện một c�ch nhanh ch�ng hơn nhiều.

Đường X� Tại Tuy�n Quang

�� Chuyến đi hấp dẫn nhất v� thoải m�i nhất l� cuộc thăm viếng Vịnh Hạ Long tại H�n Gay, một trong những địa điểm quyến rũ nhất tại v�ng Viễn Đ�ng.� Huế v� Đ� Nẵng (Tourane), tr�n bờ biển Trung Kỳ, cũng c� thể được thăm viếng bởi c�c t�u hơi nước của c�ng c�ng Ty.� Ch�ng t�i hụt mất chiếc t�u hơi nước nối chuyến, tại Việt Tr� v� đ� di chuyển xu�i s�ng Hồng về H� Nội, tr�n một chiếc thuyền tam bản nhỏ, rời Việt Tr� l�c 2 giờ s�ng v� về tới H� Nội v�o 4:30 chiều c�ng ng�y.� Bởi chuyến đi th� d�i, cần phải mang lại cho người ch�o thuyền của ch�ng t�i một chất k�ch th�ch đ�i l�c, v� anh ta sẵn s�ng nhất để uống bia, mặc d� anh ta kh�ng ho�n to�n v� tư.� Kh�ng được tắm gội hay thay quần �o trong một tuần, ch�ng t�i h�i l�ng để tiến v�o một lần nữa c�c c�nh cửa hiếu kh�ch của Kh�ch Sạn M�tropole./-

Người Bạn Ch�ng T�i � Kẻ Ch�o Thuyền [Đang Uống Bia]

-----

Nguồn: Alfred Cunningham, The French In Tonkin And South China, Second Edition � Revised, Hongkong: Printed At The Office of The �Hongkong Daily Press� & London: Sampson Low, Marston & Cọ, St. Dunstan�s House, Fetter Lane, c�c Chương: Hải Ph�ng, từ trang 46-62, v� H� Nội, từ trang 63-89, Dh H�nh L�n Mạn Ngược, c�c trang 164-188.

Ng� Bắc dịch v� phụ ch�

19/07/2010

http://www.gio-o.com/NgoBac.html

� gio-o.com 2010