Lesley Chamberlain

MOTHERLAND

(quê mẹ)

Nước Nga thường chỉ được coi là có một truyền thống riêng biệt về tư tưởng xã hội và chính trị còn về mặt triết học thì chỉ là cái “sân sau” của Tây Phương. Nhận xét này hẳn có người sẽ cho là quá đáng vì đã không xét tới những triết gia gốc Nga tên tuổi như Martin Buber, Nicholai Berdyaev, Leo Shestov, Alexandre Kojève (lậun giải Hegel tạo ảnh hưởng sâu đậm trên thế hệ J-P. Sartre)… hoặc nhà ngữ học Roman Jakobson, nhà phê bình văn học Yuli Aikhenvalt, nhả xã hội học Pitirim Sorokin, sử gia Lev Karsavin…Nhưng khốn nỗi những tên tuổi lừng lẫy đó lại chính là những người đã bị Lenin xua đuổi khỏi nước Nga vào năm 1922 thế kỷ trước, sau khi chính quyền cộng sản đã hoàn toàn thống trị đất nước này. Sau khi phải rời bỏ quê hương, phần lớn họ sống lưu vong ở các nước Âu châu, nhất là ở Pháp, và một vài người ở Mỹ. Ngày nay, sau khi chế độ cọng sản đã hoàn toàn xụp đổ, việc nhìn lại 200 năm triết học Nga thiết nghĩ cũng là một việc đáng khuyến khích vì chỉ sau khi đã nhìn lại quá khứ người ta mới có thể đặt câu hỏi: tương lai triết học Nga đi về đâu? Công việc này tuy đáng khuyến khích nhưng cũng có một trở ngại lớn: thường thường người viết về lịch sử triết học Nga khó giữ được thái độ khách quan vì hoặc sẽ đứng vào vị thế tư biện duy vật lịch sử hoặc lại ở cực đối nghịch phê phán cực hữu. Cho nên khi Lesley Chamberlain mới đây cho xuất bản quyển MOTHERLAND: A Philosophical History of Russia/Quê Mẹ: Tóm lược Lịch sử Triết học Nga lập tức được giới trí thức Âu-Mỹ chú ý và phê bình. Lesley Chamberlain là một phụ nữ Anh, sinh năm 1951 ở Rochford, đã theo học các đại học Exeter và Oxford. Năm 1978 làm đặc phái viên cho hãng thông tấn Reuter ở Nga trong nhiều năm, sau đó trở về Anh viết sách khảo cứu, tiểu thuyết, và truyện ngắn.

Phần đông độc giả bình thường rất khó tiếp cận sách triết lý nếu sách do những triết gia chuyên nghiệp viết vì không đủ kiến thức chuyên ngành và vốn liếng thuật ngữ. Nhưng nếu sách bàn tới triết lý được viết bởi những người “ngoại đạo” lại thường có khuyết điểm không chuyên và chính, nghĩa là có nhiều khuyết điểm về mặt kiến thức cũng như diễn ngôn. Lesley Chamberlain tuy có cơ sở học vấn đại học, đã để nhiều thời gian và công sức nghiên cứu lịch sử triết học nhưng khi viết về triết lý vẫn bị coi là sản xuất những tác phẩm “ngoại vi”. Chẳng hạn khi viết quyển “Nietzche ở Turin”, quyển này cũng không thể được coi là một tác phẩm giải khai Nietzche. Trước khi xuất bản Quê Mẹ, Lesley Chamberlain cũng được chú ý nhiều với tác phẩm Philosophy Steamer: Lenin and the Exile of the Intelligentia/Chuyến Tàu Triết Lý: Lenin và Cuộc Lưu Đầy giới Trí Thức trình bày khá cặn kẽ và thuyết phục việc Lenin trục xuất những trí thức hàng đầu Nga cũng như khả năng hiểu biết Marx rất nông cạn của Lenin. Tuy nhiên trong Quê Mẹ, Lesley Chamberlain tuy không mấy vững chãi về triết học nhưng lại khá khách quan trong quan điểm nghiên cứu lịch sử triết học Nga, có cái nhìn khá thoáng và gần sự thực về những tư trào triết học ở Nga trong hai thế kỷ trước. Ưu điểm này có lẽ cũng vì Leslay Chamberlain đã sống nhiều năm ở Nga và yêu mến nền văn hóa của đất nước này.

Một cách tổng quát Quê Mẹ có ba phần: Trong phần đầu tác gia trình bày triết học Tây-Âu đã vào Nga như thế nào, được đón nhận ra sao, và quan trọng hơn hết là “cái nền”, mảnh vườn Nga với những đặc điểm đã khiến cây Triết lý Tây-Âu khi được đánh sang mảnh vườn đó đã biến dạng ra sao. Khởi đầu phải kể công khai sáng của Nữ Hoàng Catherine vào thế kỷ 18, người đã từng liên lạc thư từ với Voltaire, đã đọc Locke và áp dụng tư tưởng của triết gia duy nghiệm Anh này vào giáo dục. Bà cũng là người khuyến khích Diderot và D’Alembert hoàn thành bộ Bách Khoa Pháp.  Lesley Chamberlain khá tinh tế khi xoáy mạnh vào khả năng tiếp nhận ảnh hưởng tư tưởng Tây-Âu của người Nga. Cũng không thể quên trong nhiều thế kỷ, dân Nga phải sống dưới sự đàn áp vế mặt chính trị của giới quí tộc và sự cai quản tôn giáo khá chặt chẽ của nhà thờ giòng chính thống. Người Nga lại không phải là dân tộc chuộng lý trí cho nên khi triết lý Khai Minh (Philosophy of Enlightenment) bắt đầu với Descartes và những triết gia duy lý sau đó tuy được du nhập vào Nga nhưng không gây ảnh hưởng quyết định. Nhất là khi Napoléon đem quân xâm lăng Nga và thất bại thì ở Nga người ta càng có thái độ tiêu cực đối với triết học Tây-Âu hơn, và tư trào chống-Tây Phương tiếp sau đó đã ngự trị sân khấu tư tưởng học thuật Nga. Một lý do khác nữa là vì trong bản chất “tâm thức Nga” vẫn mang nặng dấu ấn ẩn mật tôn giáo, tiền-khoa học, nghiêng về huyền nhiệm hơn là lý trí nên họ cho rằng Triết Học Khai Minh quá lạnh lẽo, duy lý, và không dành chỗ đứng cho đam mê, lòng nhân.

Nhưng vào thế kỷ 19 trí thức Nga trong việc đi tìm một triết lý làm nền tảng cho thời đại, họ quay sang học hỏi những triết gia Đức như Kant, Fichte, Hegel, và nhất là Schelling. Trong phần này của quyển sách Lesley Chamberlain đã tỏ ra không mấy nắm vững triết lý của những triết gia này nên đã trình bầy rất sơ lược và nhiều khi không rõ ràng. Tuy nhiên bà cũng nêu được một điểm quan trọng là trí thức Nga giai đọan này chịu ảnh hưởng Triết-học Thiên-nhiên của Schelling nhiều nhất vì tư tưởng của triết gia này pha màu sắc chủ nghĩa lãng mạn, suy tưởng siêu hình gần với huyền nhiệm tôn giáo, và dành cho trực giác một vị trí then chốt hơn lý trí trong tư duy. Với trí thức Nga, suốt trong thời hiện đại (modernity) câu hỏi chính yếu là “Chân lý Nga là gì?”. Tuy vẫn có mặc cảm thua kém về mặt tư tưởng so với Tây-Âu nhưng luôn luôn người Nga ngấm ngầm tự hào về đất nước, lịch sử, văn hóa, và con người Nga nên họ muốn dựa vào triết học Đức để xây dựng một hệ thống tư tưởng nặng tính dân tộc hơn. Chính từ điểm nhìn này Lesley Chamberlain đã nắm được cốt tủy của giai đoạn lịch sử tư tưởng Nga với chủ nghĩa Lenin toàn trị. Theo bà, tư tưởng của Marx xâm nhập Nga khá trễ và đã chẳng bao giờ được nghiên cứu một cách quán triệt. Lesley Chamberlain có đưa ra một ghi chú quan trọng của chính Lenin cho thấy Lenin mãi tới năm 1914 mới đọc sách Hegel. Và chúng ta cũng nên them một chi tiết khác rất quan trọng mà Lesley Chamberlain đã không (biết) nhắc tới: Khi Georgy Lukácz từ Berlin sang Nga tỵ nạn chính trị vào năm 1933 đã bị cô lập và chính trong thời gian này đã hoàn thành tác phẩm Der junge Hegel/Hegel Trẻ (tác phẩm này cho mãi tới năm 1948 mới được xuất bản).  Việc Lukácz bị cô lập cũng là chuyện bình thường vào giai đoạn Stalin lên cầm quyền vì Stalin không thể sánh với Lenin về kiến thức triết lý cũng như những “nhà tư tưởng của Đảng” không thể đủ tầm vóc để có thể đối thoại với Lukácz. Và tuy chủ nghĩa duy vật biện chứng và duy vật lịch sử do Lenin triển khai dựa trên Marx và Engels tiếng là tư tưởng giòng chính của thời đại nhưng thực ra việc thực hiện chủ nghĩa Cọng sản ở Liên-xô từ đầu cho đến khi tan rã ngoài việc chỉ dựa vào tư tưởng Marx để tổng hợp với những khái niệm như  lý tưởng hợp đoàn (solidarity), hy sinh, hy vọng, và cứu chuộc (redemption) toàn là những tư tưởng truyền thống Nga  Nhận xét này của Lesley Chamberlain khá xác đáng và giúp xóa tan “huyền thoại Lenin”, người ta vẫn thường cho rằng Lenin là một nhà tư tưởng Mac-xit vĩ đại. Về câu hỏi “Ttriết lý Nga sẽ đi về đâu?” Leslay Chamberlain tuy không đưa ra câu trả lời rõ rệt nhưng tỏ ra khá bi quan. Bi quan cũng là điều tất nhiên vì suốt trong hơn nửa thế kỷ trí thức Nga (cũng như Tàu) không có cơ hội được tiếp cận với triết lý Tây-Âu (chính quyền cấm đoán, không có khả năng sinh ngữ (Đức-Pháp-Anh), chủ nghĩa Lenin độc quyền thống trị v.v…Chúng tôi nghĩ Việt Nam không những cũng ở trong một hoàn cảnh tương tư mà có thể còn chậm lụt hơn. Sự mất mát này cần nhiều chục năm, vài thế hệ trí thức Nga (Tàu, Việt) mới có thể theo kịp thế giới.

Đào Trung Đạo

http://www.gio-o.com/DaoTrungDao

          © 2007 gio-o