Nguyễn Thị Hải Hà

Nora Ephron

Nữ Quyền và Nữ Tính

tản mạn

Bạn sẽ nói gì về một phụ nữ bạn rất yêu vừa mới qua đời? Có hai người nói câu này, đó là Oliver Barrett IV trong phim Love Story (Chuyện Tình) và Christian trong phim Moulin Rouge (Máy Xay Gió Màu Đỏ). Tôi cũng muốn dùng câu nói này cho Nora Ephron, nhà báo, nhà văn, kịch tác gia, kiêm đạo diễn, qua đời cuối tháng Sáu năm 2012. Khi bà qua đời tôi ngỡ ngàng nhận ra bà đã 71 tuổi. Qua phim ảnh của bà tôi đã xem, tôi luôn tưởng tượng Ephron trẻ trung và xinh đẹp như Meg Ryan vào cuối thập niên 80, người đóng trong nhiều phim của Ephron.

Người ta bảo rằng hay chẳng bằng hên. Không thể chối cãi Nora Ephron là một người phụ nữ rất tài hoa nhưng cũng phải công nhận bà tràn đầy may mắn. Cái may mắn đầu tiên của Ephron là bà được sinh trưởng trong môi trường thích hợp cho tài năng của bà. Nora Ephron (May 19, 1941 – June 26,2012) sinh ra trong một gia đình rất thành công trong giới điện ảnh. Cả bố lẫn mẹ của Bà, Henry and Phoebe Ephron, đều là nhà viết phim bản lừng danh. Ephron là con trưởng, có ba người em gái, và hai trong ba người này cũng là nhà văn danh tiếng và thường xuyên cộng tác với Bà. Ngay từ khi còn bé Nora Ephron đã được gặp giới văn nghệ sĩ lừng danh; trong đó có cả Dorothy Parker người mà Nora Ephtron đã xem là thần tượng. Có người đã nhận xét, về mức độ thông minh và khôi hài, Nora Ephron không kém gì Dorothy Parker, bà còn hơn Parker ở chỗ có tài làm phim và tâm thần vững mạnh. Henry and Phoebe Ephron, đã dựa vào những lá thư Nora gửi bố mẹ từ nội trú đại học, mà sáng tạo ra nhân vật Sandra Dee trong vở kịch Take Her, She’s Mine đồng diễn với diễn viên lừng danh James Stewart. Ông bà Ephron đến tuổi già trở nên nghiện rượu nặng. Mẹ của Nora Ephron qua đời vì chứng xơ gan khi Nora Ephron ở tuổi ba mươi. Năm 1962 Ephron tốt nghiệp đại học Wellesley , đây cũng là nơi đào tạo Bộ Trưởng Bộ Ngoại Giao Hillary Clinton. Tờ báo đầu tiên thu nhận cô bé Nora Ephron là Newsweek. Khi Ephron tuyên bố nguyện vọng của Bà là làm ký giả, Newsweek bảo rằng phụ nữ không được làm ký giả. Nora Ephron phải làm người giao thư cho Newsweek với số lương 55 Mỹ kim một tuần, nhưng chỉ trong một năm, những bài giễu nhại độc đáo của Bà được chú ý và Bà được The New York Post mời. Trong bài tiểu luận Journalism: A Love Story trích trong quyển I Remember Nothing Bà viết về sự bất công của giới báo chí những năm 1962, nam sinh viên khoa báo chí mới ra trường như Bà thì được gửi đi làm phóng viên có văn phòng đàng hoàng còn nữ sinh viên như bà thì chỉ được làm công việc giao thư. Đây là một trong những yếu tố đã khiến bà tích cực đòi hỏi quyền bình đẳng cho phụ nữ. Những đòi hỏi này được thể hiện qua tác phẩm cũng như trong hoạt động điện ảnh và xã hội. 

Nora Ephron có số đào hoa. Bà lập gia đình ba lần. Chín năm đầu Bà kết hôn với nhà văn Dan Greenburg. Năm 1976, Bà là vợ của Carl Bernstein, người cùng với Bob Woodward đã làm sụp đổ sự nghiệp của cựu Tổng thống Nixon qua vụ Watergate. Ba năm sau, khi đang mang thai bảy tháng đứa con trai thứ nhì, Bà phát giác Bernstein ngoại tình với Margaret Jay, vợ của Đại sứ Anh Peter Jay. Dựa vào chuyện ngoại tình này Bà viết tiểu thuyết Heartburn năm 1983 và chuyển thành phim năm 1986 do Jack Nichoson và Meryl Streep đóng vai chính. Sau khi ly dị Bernstein, Nora Ephron đã nhiều lần tiết lộ Deep Throat, người đã cung cấp tài liệu tố cáo hành động phi pháp của cựu Tổng thống Nixon, tên thật là Mark Felt nhưng không ai chú ý. Cuộc hôn nhân sau cùng với Nicholas Pileggi, tác giả nổi tiếng của quyển The Wise Guy (nền tảng của cuốn phim Goodfellas), dài hơn hai mươi năm cho đến khi Ephron qua đời. Bạn bè của Nora nhận xét trông Bà có vẻ hạnh phúc và hỏi Bà có thật sự hạnh phúc như vẻ ngoài của Bà không thì Bà trả lời Bà có hạnh phúc còn nhiều hơn bề ngoài của Bà biểu lộ. Tóm gọn cuộc đời của Bà trong một câu, Bà nói: “Bí quyết của hạnh phúc, lấy người Ý.” Nicholas Pileggi là người gốc Ý.

Sau khi tốt nghiệp đại học Wellesley năm 1962 Nora Ephron thực tập một thời gian ngắn trong tòa Bạch Cung dưới thời Tổng Thống Kennedy. Sau khi vụ tai tiếng giữa cựu Tổng Thống Clinton và cô thực tập viên Monica Lewinsky bị tiết lộ, Ephron có viết một bài tản văn khôi hài trong tuyển tập I Feel Bad about My Neck về thời gian Bà làm việc ở Nhà Trắng. Bà không có một chỗ để ngồi làm việc nên lang thang nhiều nơi, nhân đó bà có cơ hội đọc nhiều ngay cả tài liệu mật. Tổng thống Kennedy chỉ nhìn thấy Bà vài phút đồng hồ khi ông trên đường ra máy bay từ Nhà Trắng lúc Bà đang tò mò lén ngắm nhìn ông. Bà cho rằng có lẽ Bà là người thực tập viên duy nhất không léng phéng với Tổng thống đương nhiệm vì Bà có mái tóc uốn quăn không đẹp. Thậm chí Kenedy còn không biết tên Bà.

Bà được rất nhiều giải thưởng trong đó có Crystal Award, Ian McLellan Hunter Award, Golden Apple Award. Ngoài ra Bà còn được BAFTA Award for Best Original Screenplay và Golden Globe cho cuốn phim When Harry Met Sally. 

Tác phẩm của Nora Ephron bao gồm tiểu thuyết, tiểu luận, và phim bản. Những quyển sách của Bà được nhiều người biết đến như Wallflower at the Orgy (1970), Crazy Salad: Some Things About Women (1975), I Feel Bad About My Neck: and Other Thoughts on Being a Woman (2006), và I Remember Nothing and Other Reflections. Nora Ephron sở trường cách viết tiểu luận chủ đề nghiêm túc với giọng văn châm biếm rất khôi hài. Trong khi Crazy Salad bao gồm những bài tiểu luận có khuynh hướng chính trị và nữ quyền, phần lớn những bài tiểu luận trong I Feel Bad About My Neck và I Remember Nothing and Other Reflections có tính chất tản mạn, tự chế nhạo, châm biếm nhưng cũng gói ghém suy tư thâm thúy về cuộc đời. Lúc cần thiết thì Bà cũng không ngần ngại trào phúng một cách cay độc. Bà đã từng miêu tả nhân vật Mark Forman, trong quyển Heartburn, tự truyện giả dạng tiểu thuyết, hiện thân của Carl Bernstein người chồng cũ, là một người có thể làm tình với tấm rèm treo cửa; còn nhân vật Thelma, người tình của Mark, đã được Bà miêu tả giống như hươu cao cổ với hai bàn chân voi. Thelma là hóa thân của Margaret Jay như đã nói ở phần trên. Dù Margaret Jay có xinh đẹp đến mức nào, khán giả không thể nào bôi xóa hình ảnh thô kệch của đôi bàn chân. Bernstein đe dọa sẽ kiện Bà ra tòa nhưng không thực hiện lời đe dọa ấy. Something About My Breast trong tập tiểu luận Crazy Salad: Some Things About Women là một trong những bài tiểu luận đã làm Nora Ephron nổi danh. Trong bài này Bà tự chế nhạo bộ ngực lép của Bà đồng thời phê bình sự suy nghĩ nông cạn, ghen tị, tranh chấp, nhỏ nhen thậm chí cách đối xử độc ác của phụ nữ với nhau về những vấn đề có liên quan đến bộ ngực. Trong hai tập tiểu luận I Feel Bad About My Neck: and Other Thoughts on Being a Woman, và I Remember Nothing and Other Reflections Bà đã châm biếm tuổi già cùng với nỗi lo sợ của người phụ nữ bước vào tuổi mùa thu của cuộc đời vẫn cố gắng níu kéo tuổi trẻ. Chán nghe những lời phỉnh phờ về cái vàng son của tuổi già, như, người ta sẽ có thì giờ để thong thả hưởng thụ cái hay cái đẹp của cuộc đời nhất là về tình dục vì không còn phải lo lắng quan tâm vấn đề kinh nguyệt, Bà đã tròn mắt dí dỏm “chuyện chăn gối ở cái tuổi đã tắt kinh chỉ thật sự sung sướng nhiệm mầu nếu đây là lần đầu tiên người đàn bà được thưởng thức mùi ái ân.”

Đến đây có lẽ độc giả đang tự nhủ: Ừ thì Bà nổi tiếng có tài viết văn khôi hài một cách sắc bén, nhưng vì sao phải chú ý đến bà, có gì đồng cảm giữa một người phụ nữ, đạo diễn kiêm tác giả, Mỹ, người da trắng theo Do Thái Giáo, với độc giả và khán giả Việt Nam chứ? Tôi cho rằng nhân vật trong phim của Nora Ephron có tâm hồn rất gần với tâm hồn người Việt Nam. Chúng ta có thể tìm được sự đồng cảm qua những phim Heartburn, When Harry Met Sally, Sleepless in Seattle , You’ve Got Mail, và Julie and Julia. Trong Heartburn khán giả sẽ thấy thương hại người vợ trẻ đã bỏ cả sự nghiệp, bạn bè, người thân ở New York để theo chồng về Washington D.C. Và khi người đàn Bà đang mang bầu vượt mặt thì ông chồng ngoại tình và cứ tiếp tục hứa hẹn sửa sai. Ephron rất nhạy bén trong việc gói ghém chi tiết vào phim. Bất cứ phụ nữ của quốc gia nào cũng sẽ thấu được nỗi đau của người vợ khi biết khi ông chồng rất eo hẹp trong việc tặng quà cho vợ nhưng hào phóng xa xỉ với người tình đúng với quan niệm của cổ nhân là đàn ông mở hầu bao nơi nào họ đặt trái tim. Khán giả cùng đau với Rachel khi Mark mượn nợ nhà băng một số tiền rất lớn để đặt cọc mua xâu chuỗi đeo cổ cho người tình. Khán giả sẽ cảm động  với một nhân vật nữ tuy hiền lành nhưng không yếu đuối có thể vượt qua cảnh ngộ một mình nuôi con. Trong Sleepless in Seattle khán giả dễ đồng cảm với cảnh gà trống nuôi con của anh chàng Sam Baldwin, cái bơ vơ của một người rất yêu vợ bỗng trở nên góa vợ, cái phân vân của người muốn ôm giữ lấy kỷ niệm cũ đồng thời cần bước thêm bước nữa trong cuộc đời.

Trong phim When Harry Met Sally bên cạnh đoạn phim tuyệt vời lúc ngồi ăn trong nhà hàng Meg Ryan chứng minh là đàn bà có thể giả vờ khoái cảm trong ái ân bằng vẻ mặt đờ đẫn và tiếng rên rỉ; mức độ hài hước tăng lên bội phần khi bà khách ngồi bàn bên cạnh, (vốn là mẹ của nhà đạo diễn Rob Weiner), đã tỉnh táo chọn món ăn, “tôi muốn gọi cái món cô ấy đã ăn.” Nora Ephron biểu lộ khuynh hướng nữ quyền thật độc đáo, nhân vật nữ của Bà có thể thảo luận và bày tỏ ý kiến về tình dục một cách công khai. Phim này cũng nêu lên câu hỏi muôn đời của nhân loại: đàn ông và đàn bà có thể thuần túy là bạn với nhau không? Và nếu họ đã lỡ bước qua ranh giới của tình bạn bằng cách ngủ với nhau thì bước kế tiếp sẽ như thế nào? Họ có thể trở về tình bạn nguyên thủy hay không? Hay họ sẽ mất cả tình bạn lẫn tình yêu khi một trong hai người sẽ đau khổ sẽ nổi giận mà đoạn tình? Sự mâu thuẫn xung đột của Harry và Sally được Nora Ephron xây dựng trên niềm tin cực đoan của phái nam và phái nữ, đồng thời Bà dung hòa sự cực đoan của hai nhân vật để họ thấy rằng “kẻ thù ta đâu có phải là người” dù là đàn bà hay đàn ông.

Có khán giả nào mà không rung động trước mối tình lãng mạn nhẹ nhàng của các nhân vật trong phim Sleepless in Seattle và You’ve Got Mail chứ? Điểm đáng yêu về phim của Nora Ephron là các nhân vật nữ tuy lãng mạn nhưng không yếu đuối. Họ là những cô gái trẻ, độc lập về tài chính, thông minh, thành công trong nghề nghiệp, thích hợp với xã hội và có nhiều bạn bè. Các nhân vật nữ của Nora Ephron luôn luôn có quyền lựa chọn, và quyết định một cách can đảm trong khi họ cũng dễ tổn thương. Với phim Heartburn thông điệp của Bà với những người phụ nữ bị chồng phụ bạc là: “Hãy là người chiến thắng trong câu chuyện đời mình chứ đừng là nạn nhân.”

Sau khi Bà viết tập tiểu luận I Feel Bad About My Neck với cái nhìn vừa thương xót vừa chế diễu tuổi già, nhà văn Amanda Urban kể lại, “phụ nữ gặp Bà trên đường phố, tự nâng cằm bằng mấy ngón tay để đưa cái cổ và hỏi ý kiến của Bà liệu họ có cần giải phẩu thẩm mỹ để cho trẻ lại không.” Bà có cái quan sát tinh tường, với ít nhiều cường điệu, về cái cổ của phụ nữ.  Đây là một yếu điểm của tuổi già. Người ta có thể che dấu sự già nua ở những phần thân thể khác bằng cách căng da mặt, hút mỡ cằm, hay cắt mi mắt, nhưng cái cổ thì không thể làm gì được. Có lẽ độc giả còn nhớ Diane Keaton trong phim Something Gotta Give chuyên môn mặc áo cổ lọ ngay cả trong mùa hè chỉ vì muốn che dấu cái cổ già nua. Nora Ephron miêu tả về các loại cổ bằng một loạt hình ảnh, cổ gà, cổ gà tây, cổ voi, cổ có cái bìu gà tây, cổ có nếp nhăn sắp sửa biến thành bìu gà tây, v.v. . . . Với phụ nữ nhìn thấy thân thể mình tàn tạ theo thời gian là chuyện đáng buồn, cười được về cái chuyện đáng buồn này phải là người lạc quan yêu đời, làm người ta cùng cười với mình phải là một người tài ba.

Nora Ephron còn được quí trọng vì là người tích cực tranh đấu bình đẳng cho phụ nữ. Bà không quên sự bất công dành cho phụ nữ Bà đã nếm phải những ngày mới tập tễnh vào nghề vì thế Bà rất quan tâm giúp đỡ những phụ nữ trẻ có tài năng nhất là trong lãnh vực đạo diễn vốn rất ít phụ nữ. Một trong những nữ đạo diễn trẻ đang lên được Bà hướng dẫn và giới thiệu với công chúng là nữ đạo diễn Lena Durham với cuốn phim Tiny Furniture. Nora Ephron luôn luôn là người dám công khai phát biểu tư tưởng và lập luận. Ngày còn là phóng viên Bà đã công kích Dorothy Schiff chủ tờ báo The Post cũng là thượng cấp cũ của bà. Khi tham gia cuộc tranh đấu cho nữ quyền Bà đã công khai chỉ trích Betty Friedan, người đã cưu mang sự hiềm khích với Gloria Steinem, (Bà này cũng là sinh viên của Wellesley ) chỉ vì danh vọng và tranh chấp quyền hành. Bà cho rằng sự thiếu đoàn kết, và tệ hơn nữa, công kích lẫn nhau của hai nhà lãnh đạo đã làm giảm hiệu quả mục tiêu chính trị của phong trào nữ quyền và làm sinh sản ra thế hệ đàn bà mềm yếu “dễ dạy.” Năm 1968, những bài báo của Bà liệt Women Wear Daily vào hàng tương đương với Cosmopolitan đã khiến Women Wear Daily đe dọa đưa Bà ra tòa. Hầu hết các nhà nữ quyền đều tìm cách xa lánh địa hạt quán xuyến gia đình hay bếp núc. Nora Ephron lại rất yêu thích nghệ thuật nấu ăn. Sự sành sõi về nghệ thuật ăn uống này được Bà tận dụng trong tác phẩm nghệ thuật; từ đó xuất hiện nàng Sally kỳ cục một cách đáng yêu với thói quen ăn uống cầu kỳ, và là nền tảng để Bà thành công xuất sắc trong việc thực hiện phim Julie and Julia. 

Khác hẳn với quan niệm chỉ có những người non tay mới viết về bản thân, Nora Ephron điêu luyện dùng chi tiết có thật trong cuộc đời của Bà để biến thành tác phẩm nghệ thuật. Heartburn, Crazy Salad, I Feel Bad About My Neck, I Remember Nothing and Other Reflections là những thí dụ điển hình. Sự thành công của Bà cho thấy viết tự sự, về những điều mình hiểu biết tường tận và cảm nhận thấu đáo, dễ đưa đến sự thành công. Không riêng gì Nora Ephron, nhà văn kiêm đạo diễn lừng danh của Pháp, Marguerite Duras cũng đã rất thành công dùng chi tiết trong cuộc đời riêng để tạo nên tác phẩm Người Tình (L’Amant) được giải thưởng Prix Goncourt. 

Cái chết của Nora Ephron là một mất mát lớn lao trong giới văn học và điện ảnh Hoa Kỳ. Người ta yêu mến Bà vì ngoài tài năng lớn, Bà còn là người rất hiếu khách, yêu mến và hết lòng với bạn bè, và dù thành công lớn lao Bà vẫn không kiêu ngạo. Là một người tích cực tham gia cuộc sống, Bà luôn luôn khuyên phụ nữ hãy tìm tòi dấn thân. Thông cảm với sự vất vả và nỗi ưu tư của những người phụ nữ vừa nuôi con vừa nuôi việc, Bà khuyên phụ nữ là đừng đòi hỏi sự toàn hảo để tránh bị dày vò vì mặc cảm lỗi lầm và thua kém. Họ nên chấp nhận sự thiếu toàn hảo của mình và thi hành nhiệm vụ làm mẹ và công nhân viên với tất cả khả năng giới hạn của họ. Với những người ấp ủ mộng viết văn Bà khuyên “bạn không thể chờ đợi người ta cho phép bạn viết lên những câu chuyện của bạn.” Khi Nora Ephron biết ông bố của Bà bị bệnh ung thư tụy tạng, Bà e-mail Deborah Kogan: “Tất cả mọi người đáng được sống đến tám mươi lăm tuổi và chết một cách bình yên, tuy nhiên, thật đáng buồn vì chuyện đời không xảy ra như thế.” Khán giả và độc giả, trong đó có tôi, cũng muốn áp dụng câu nói ấy với Nora Ephron vì quí mến những nhân vật phụ nữ Bà đã mang đến cho khán giả và độc giả qua tác phẩm.

Nguyễn thị Hải Hà

Nguồn: James Atlas, I’ll Have What She Had, Newsweek, số July 16, 2012

              David Remnick, Postcript Nora Ephron, The New Yorker, số July 9 &16, 2012

              Tom Hank, A Life of Voice and Detail, Time, số July 9, 2012

              Wikipedia

Nora Ephron, Crazy Salad: Some Things About Women.

Nora Ephron, I Feel Bad About My Neck: and Other Thoughts on Being a Woman

Nora Ephron, I Remember Nothing and Other Reflections 

http://www.gio-o.com/NguyenThiHaiHa.html

© gio-o.com 2012