Lệ Hà (1933-2012) Sơn dầu trên bố
Ngô Văn Tao
Jorges Luis Borges
Văn nghệ tựa đề
Mộng truồng rơi xuống ruộng đồng
Sầu vun xới trẫm muộn trồng quả nhân
Kính tặng Ngô Văn Tao bệ hạ- Bùi Giáng
Trong tựa đề của quyển thơ "La rosa profunda" (1), Jorges Luis Borges ( JLB,1899-1986) nói lên quan niệm về sáng tác văn thơ. Tôi cảm nhận như chính nghe lại những ư mà Bùi Giáng (1926-1998), thi sĩ tôi rất quen biết, thường hay nhắc nhở.
Trong văn học cổ điển có thành kiến phổ thông là văn nghệ, viết văn hay làm thơ, cốt yếu là sáng tác với trí tuệ, đảm nhận những điều suy tư lập luận căn cơ trong tôn giáo, triết lư, thực tế xă hội hay chính trị. Vào cuối thế kỷ XVIII, những văn nghệ sĩ âu châu với lập trường lăng mạn (le romantisme) trái lại nhận định văn thơ phải phát động từ tâm hồn, cảm hứng hồn nhiên thiên phú (la muse), đắm đuối say mê, mơ mộng, mông lung nuối tiếc ước vọng vô thường như chính cuộc đời đang diễn biến.
Tuy nhiên, hai quan điểm trên không có ǵ là đối nghịch. Những tác phẩm văn nghệ chính đáng đều là sáng tác của văn nghệ sĩ suy tư tiềm ẩn trí tuệ, cùng lúc thăng trầm bay bổng với nhịp đập của trái tim, mơ màng mỹ thức, buồn vui đắm đuối với tấm ḷng mở rộng sống tận cùng cái phận làm người. Tất cả như chính JLB nghĩ lại đă tự ḿnh thực hành sao tác phẩm văn nghệ. Trước tiên hết là cảm hứng hồn nhiên tiếp nhận một đề tài đề sáng tác, rồi sau suy luận nghĩ ra ư thức tổng kết mà sáng tác thêu dệt trên đề tài đă định có thể đưa đến. Như vậy mọi tác phẩm của thi nhân JLB đă ngay là sự liên đới giữa lăng mạn hồn nhiên thiện mỹ thức với suy tư trí tuệ. Dĩ nhiên, JLB nhấn mạnh, giá trị nghệ thuật của tác phẩm chính yếu là thực hiện sao sự liên đới đó. Giá trị là ở chỗ biết khi th́ mơ màng lăng mạn khi th́ suy luận căn cơ trước sự đời vô thường, mà chính trong vô thường cảm nhận với tâm và với trí cái huyền bí linh thiêng vô tận của sự sống.
Sự thật văn chương (la littérature) mọi nơi từ xưa bắt đầu là thi ca. Ngôn ngữ, lời thơ, thuở xưa đó lung linh huyền bí linh thiêng mà ngày nay với văn từ mỗi ngày một thêm căn cơ mạch lạc trí tuệ, ngôn ngữ mất dần ánh lửa ch́m sâu lắng. JLB nghĩ văn nghệ sĩ hiện đại phải đảm nhận thêm hơn bao giờ hết quan điểm của trường phái lăng mạn, làm sao t́m cho lại ngôn ngữ, đặc biệt trong thi ca, chính cái huyền bí linh thiêng sợ rồi thật tan biến với sự thống trị của khoa học và kỹ thuật. JLB nhắc nhở làm tôi liên tưởng tới " biển dâu", từ của Nguyễn Du, tới "cố quận" và "sỏi đá" của Bùi Giáng cùng Trịnh Công Sơn.
Sau cùng JLB cũng như Bùi Giáng đều có nhiều công tŕnh dịch ra trong ngôn ngữ quốc gia của ḿnh, tiếng espagnol và tiếng việt nam, văn thơ bốn phương xa lạ. Dịch thuật tất nhiên đ̣i hỏi hiểu biết suy tư trí tuệ, và đặc biệt như tôi cảm nhận ở Bùi Giáng, dịch thuật chỉ thành công nếu có sự thông diễn giải trong quan điểm lăng mạn mông lung bay bổng của tâm hồn, và chỉ như thế mới thật cận kề với nguyên tác phẩm chứ không phài lả do trung thành chính xác từng câu từng chữ (sự huyền bí linh thiêng của ngôn từ không thể nằm trong từ điển song ngữ).
Nhưng điều đó đưa tôi muốn thử thách dịch ra ngôn ngữ việt nam bài thơ El Centinela (2) của JLB
Bến Đợi
Giữa nắng hè trong hồi ức anh đứng lại
Anh xưng tên, cùng một tên với tôi rồi
Anh nhắc nhở bảy mươi tuổi đời hệ lụy
Bấy nhiêu ngày kham khổ nặng phận làm người
Tôi muốn d́u anh rửa giùm chân lấm bụi
Theo dơi h́nh tôi trong gương, trên tủ chè
Hay qua tấm kính cửa bày hàng ngoài phố
Muốn tôi cùng buồn nuối tiếc chuyện t́nh qua
Anh đọc tôi nghe bài thơ anh mới viết
Khốn thay v́ không phải tiếng tôi hằng ngày
Và tôn những người hùng tôi không cần biết
Biết làm sao đây để không thấy anh nữa
Tới bực thang cuối đời anh vẫn bên tôi
Bước theo từng bước và nói lên cùng lời
Đành chung ṿm trời bốn phương như sụp đổ
Không màng sự thật nên không lừa dối nhau
Biết nhau quá nhiều, ôi ông bạn đường trần
Hăy cùng ly rượu và chia một miếng bánh
Đây nẻo đường ta chọn tự về cơi chết
Nhưng câu kinh nào níu giữ bước chân đi
Bờ bến kia ta yên đợi bóng tôi về
Dịch bài này, cũng có lẽ v́ ư thơ ẩn chứa tâm tư hiện tại của chính tôi, tôi đă biết một phần nào cho bài thơ dịch cải tất yếu của thi ca, mà theo JLB tức là phải ẩn ch́m một điệu nhạc, bản chất vô cùng riêng tư lăng mạn âm thầm tự ngâm nga. Chốn nơi mà Trịnh Công Sơn đă quá thành công với thi ca như lời từ của điệu nhạc.
Ngô Văn Tao
tháng 9 năm 2015
1) Jorges Luis Borges : Prólogo in "Selected Poems" edited by Alexander Coleman, a Penguin Book, page 342
2) El centinela, the Penguin Book page 324
El centinela
Entra la luz y me recuerdo; ahí está.
Empieza por decirme su nombre, que es ya se entiende) el mío.
Vuelvo a la esclavitud que ha durado más de siete veces diez años.
Me impone su memoria.
Me impone las miserias de cada día, la condición humana.
Soy su viejo enfermero; me obliga a que le lave los pies.
Me acecha en los espejos, en la caoba, en los cristales de las tiendas.
Una u otra mujer lo ha rechazado y debo compartir su congoja.
Me dicta ahora este poema, que no me gusta.
Me exige el nebuloso aprendizaje del terco anglosajón.
Me ha convertido al culto idolátrico de militares muertos, con los
que acaso no podría cambiar una sola palabra.
En el último tramo de la escalera siento que está a mi lado.
Está en mis pasos, en mi voz.
Minuciosamente lo odio.
Advierto con fruición que casi no ve.
Estoy en una celda circular y el infinito muro se estrecha.
Ninguno de los dos engaña al otro, pero los dos mentimos.
Nos conocemos demasiado, inseparablemente hermano.
Bebes el agua de mi copa y devoras mi pan.
La puerta del suicida está abierta, pero los teólogos afirman que
en la sombra ulterior del otro reino estaré yo, esperándome.
http://www.gio-o.com/NgoVanTao.htmm
© gio-o.com 2015