tượng Mai Thảo tạc bởi Ưu Đàm

Mai Thảo

Hoài Bắc Phạm Đình Chương

không còn nữa

Buổi sáng ngày 22, thứ năm, khoảng 9 giờ rưỡi, được cấp tốc chở đi từ chổ ở của người em gái là ca sỹ Thái Thanh, tới bệnh viện Mỹ Kaiser thuộc thành phố Anaheim, Hoài Bắc Phạm Đình Chương hấp hối ở dọc đường đã trút hơi thở cuối cùng ở một phòng cấp cứu của bệnh viện này. Lúc đó là mười giờ sáng.

Là một người ở cạnh Phạm Đình Chương coi như gần trọn cuộc đời của hai chúng tôi, cùng có một thiếu thời đeo bạc-đã đi vào kháng chiến chống Pháp ở hai liên khu Ba và Bốn, tôi đã chứng kiến nhiều lần những thời kỳ đau yếu của bạn., người ở cùng với những ống thuốc và lui tới các phòng mạch có thể nói là nhiều nhất trong bọn chúng tôi. Và chứng bệnh ở lâu nhất trong cơ thể Phạm Đình Chương là chứng đau bao tử. Nhớ nhũng buổi chiều kéo dài trong nhiều năm, trên chiếc Volkswagen rồi trên chiếc Peugeot 203, trên đường đi vào phi trường Tân Sơn Nhất nhậu nhẹt với thiếu tướng Nguyễn Cao Kỳ (cùng với trung tướng Nguyễn Bảo Trị, là bạn học cùng lớp với ông) trong những họp mặt rất đông vui với gia đình Không Quân, lúc ở câu lạc bộ Mây Bốn Phương, lúc ở câu lạc bộ Huỳnh Hữu Bạc, Phạm Đình Chương thường vừa láy xe vừa lấy ra hai gói thuốc nước màu hồng, chia cho tôi một: “Thuốc tráng bao tử đó. Đỡ lắm. Anh cũng nuốt một liều đi cho chắc ăn rồi chúng ta mới nhập vào những trận rượu tràn bờ của Tân Sơn Nhất được.” Nhiều lần đau yếu khác nữa. Với một người chỉ có một thể lực trung bình, lại phải sống một nhịp sống ở ngoài sự bình thường không thể tránh được của một nghệ sỹ lớn, trên cả hai phương diện trình diễn và sáng tác, lấy đêm làm ngày và ngược lại. Với nhiều thời gian dài tối nào cũng phải có mặt với dàn nhạc, trên sân khấu, như thời kỳ ông đàn hát ở Baccara, ở Bodega, nhất là thời kỳ ở Đêm Màu Hồng, những tiết mục trình diển buổi tối đổi thay như thế nào đều do ông hoàn toàn điều khiển. Với một tinh thần trách nhiệm rất cao với những hợp đồng đã ký hết và với lớp thính giả thường xuyên, tôi nhớ có những buổi tối, rất mỏi mệt, ông bảo tôi: “Đáng lẽ tôi phải nghỉ ngơi mấy ngày ở nhà mới phải. Nhưng không có tôi không được”. Và ông lại bước đến sân khấu.

Thế nhưng những đau yếu đấy chỉ cách quãng, rồi Phạm Đình Chương lại bình phục, với cái lối sống vừa ung dung vừa mạnh mẽ, khiến nhìn lại suốt chiều dài 45 năm âm nhạc Phạm Đình Chương, gần như tôi không thấy một gián đoạn đáng kể nào. Sang tới Hoa Kỳ, sau vượt biển và mấy tháng ở Pulau Bidong cũng vậy. Từ lúc mới tới, ở Northridge, sau chuyển về Westminster, về Glendale , về South Gate và bây giờ ở thành phố Norwalk, ông can đảm đi làm ở một hãng Mỹ gọi là drafting. Mấy năm lao động vinh quang này, Hoài Bắc thường nói đùa với tôi: “Cái hãng của tôi chắc là một hãng điên, nên mới thu dụng một nhân viên như tôi, nhiều tháng tôi còn được tuyên dương như một nhân viên đắc lực nữa.”

Tình trạng sức khỏe của Phạm Đình Chương chỉ thực sự trở thành một trở ngại cho gia đình và bạn hữu từ cuối năm ngoái. Bệnh hoạn trở lại và kéo dài với sự sút cân , mất ngủ, tiêu hóa khó khăn khiến ông phải xin nghỉ việc  không ăn lương mấy tháng liền. Cho tới khi chúng tôi vui mừng thấy ông đi làm trở lại. Hỏi về sự bình phục, ông giải thích : “Bọn bác sỹ Mỹ chữa lung tung quá, lúc ruột, lúc mật, lúc bao tử. Sau mới thấy là gan và cho thuốc về gan, thế là tôi hết đau ngay".

Tôi không  biết khi đó Phạm Đình Chương đã biết đau gan đây là ung thư gan hay không. Bởi tôi không hỏi. Rồi ông bị cho nghỉ việc. Thì tôi chỉ nghĩ là kinh tế Mỹ đã có những dấu hiệu suy thoái cùng khắp, với hang chục ngàn công nhân, công chức bị lay off thì bạn tôi cũng nằm trong cái đợt sa thải rộng lớn ấy mà thôi. Còn mừng cho bạn nữa. Nghĩ thầm: Nó lại được sống thảnh thơi rồi, cứ ăn lương thất nghiệp một năm cái đã, rồi xét.

Bởi vậy mà sự ngạc nhiên của tôi đã rất lớn với cái tiệc cưới cháu Duy Minh của anh chị Phạm Duy, có mặt đầy đủ hợp ca Thăng Long, Thái Thanh tới bàn tôi, nghiêm trang: “Anh Chương đau nặng lắm, anh đã biết vậy chưa?” Tôi ngẩn người: “Đau nặng? Nó đang cười nói ở bàn bên kia mà! Đau nặng thì làm sao tới đây được?” Thái Thanh , có lẽ không muốn nói đến hai chữ ung thư giữa một tiệc cưới: "Anh chỉ cần biết  anh ấy đang đau, lần nầy rất nặng. Anh sang ngồi chơi với anh ấy đi.” Người đau nặng ở Phạm Đình Chương tối đó, nhớ lại tôi thấy thật là can đảm. Chào hỏi mọi người, cười nói như không. Tới lúc chúc mừng hai họ và cô chú rể bằng bản nhạc danh tiếng đã được hát ở hàng ngàn  đám cưới và trong bất cứ một cuộc vui tập thể nào là bản Ly Rượu Mừng , Phạm Đình Chương đích thân lên dàn nhạc, gọi hết thẩy mọi người, kể cả tôi: “Mai Thảo, không biết hát hỏng gì, cũng lên đây!” Và chúng tôi đã tuân lện nhạc trưởng, lên đứng chen chú, kín đặc sân khấu sau Phạm Đình Chương, không một ai có thể ngừa được đó là lần cuối cùng của tác giả Ly Rượu Mừng trước mặt mọi người.

Sau đó Phạm Đình Chương đi Houston. Để gặp bác sỹ Hoàng Dương , một bạn nổi tiếng về khoa châm cứu (đã chữa cho Nghiêm Phú Phi , Phạm Huấn , Du Tử Lê,..v..v..) trong chủ địch nhờ bác sỹ Dương đem lại chio sức mạnh mẽ về thể chất lẫn tinh thần trước khi trở về Cali, và lên bàn giải phẩu. Biết tôi cũng sắp đi Houston, điện thoại cho tôi: “Tôi ở với Hoàng Dương hai tuần . Anh về đây sớm hơn là dự định đi, Để cùng làm mấy bữa Oysters ở Houston với nhau đã.” Một thứ món ăn đồ biển mà hai đứa tôi cùng yêu thích lắm từ ở Saigon là oysters gọi là hào tươi Cap Saint Jacques, đem từ Vũng Tàu về, những con hào tươi sống, cậy vỏ ra, để cho lạnh buốt trên nước đá, uống với rượu chát trắng Pháp. Không đổi được chuyến bay, tôi chỉ tới được Houston đúng ngày Phạm Đình Chương ở đó trở về.

Tôi hỏi Hoàng Dương. Được trả lời như sau: “Hắn chiu lắm. Nói châm cứu của tôi làm sức khỏe hẳn người không còn mỏi mệt. Chỉ có đều là những người yêu Hoài Bắc ở Houston nhiều quá, lôi kéo ông bạn đi chửa bệnh của chúng ta hết party này đến họp mặt khác, mà đáng lẽ Hoài Bắc phải dành hết thời giờ cho nghỉ ngơi và tỉnh dưỡng, giử cho tinh thần thanh thản và đáng lẽ phải ở với tôi nhiều hơn hai tuần”. Về chứng ung thư, Hoàng Dương nói tiếp: “Tôi không thể chữa được khỏi bệnh. Nhưng châm cứu có thể kéo dài đời sống Hoài Bắc thêm một vài năm, nếu không chỉ sáu tháng thôi.” Sáu tháng. Đúng hệt như một bạn thân khác của Phạm Đình Chương là bác sỹ Nguyễn Ngọc Kỳ đã cho Vũ Quang Ninh biết. Sáu tháng thôi.

Tôi và vợ chồng nhiếp ảnh gia Lê Phúc, người chụp những tấm ảnh cuối cùng cho hợp ca Thăng Long với Hoài Trung, Thái Thanh và Hoài Bắc ở giữa, tới thăm người bệnh ở ngôi nhà vùng Norwalk. Ngôi nhà này từng đã có không biết bao nhiêu bữa ăn tối cuối tuần đầy ấp những tiếng đùa cười , và trêu chọc nhau giữa chúng tôi, thường là mấy cặp vợ chồng Lê Trọng Nguuyễn, Hoàng Thi Thao, Thái Tú hạp, với Kiều Chinh và tôi. Hôm đó là ngày 18, bốn trước ngày 22-7. Phạm Đình Chương tới một phòng giải phẩu ở một bệnh viện Mỹ vùng Hollywood. Tươi cười, tỉnh táo, khen Hoàng Dương châm cứu giỏi, làm khỏe khắn hẳn. Nói Ý Liên (người vợ trẻ sau này của PĐC, xem bài Ở Con Đường Mai Thảo Khi Qua Sài Gòn Bolsa, lth) đi làm , nhưng đồ ăn đã nấu sẵn từ buổi chiều hôm trước, “vơ vét” hết ra, nếu các bạn muốn, có thể ở lại ăn trưa. Chúng tôi không ở. Và tuần sau, trở lại Norwalk khi bạn tôi đã giải phẩu xong và đã trở về nhà. Ngồi với nhau ngoài hang hiên. Trước những bụi hồng. Cuộc giải phẩu được coi như tốt đẹp, dài 6 tiếng đồng hồ, còn hạ hồi chưa biết thế nào. 

Cho nên tối hôm đó một vấn đề được đặt ra và mọi người cùng đồng ý. Đó là ngôi nhà ở Norwalk sẽ bán đi hoặc cho mướn tức khắc, và cái tiểu gia đình của Phạm Đình Chương sẽ về mướn một apartment ở khu Tiểu Sài Gòn. Cho gần với bạn bè và những bác sỹ Việt Nam quen biết, chúng tôi có thể thay phiên lui tới với Chương hằng ngày và dễ dàng hơn.

Tới hợp mặt ngày 17-8 ở ký viện quốc tế South Coast Repertory ở Costa Mesa, chào mừng 35 năm điện ảnh Kiều Chinh và ra mắt cuốn Kiều Chinh, Hà Nội, Sài Gòn, Hollywood. Với sự dẫn giải về phần sự nghiệp điện ảnh của Kiều Chinh, của anh chỉ Lê Văn từ Virginia bay sang. Cặp vợ chồng này đòi tôi đưa tới thăm Phạm Đình Chương, hôm đó là buổi chiều thứ ba, 20, ở phòng mạch bác sỹ Nguyễn Ngọc Kỳ. Chúng tôi được bác sỹ Kỳ dành cho một phòng riêng để tự do trò chuyện. Và trò chuyện khác lâu. Với một Phạm Đình Chương vẫn minh mẫn hoàn toàn, duy chỉ nước da vàng, cặp mắt đã vàng, theo bác sỹ Kỳ nói riêng với chúng tôi, đó là những dấu hiệu của ung thư gan còn có những độc tố hòa vào máu huyết mà cuộc giải phẩu đã không thể nào triệt hủy hết được. Rồi chia tay nhau. Đó là lần cuối cùng tôi nói chuyện với người bạn đã kề sát với tử thần.

Một kề sát, tuy chúng tôi cũng biết chẳng được còn có với Phạm Đình Chương một thời gian lâu dài nữa, nhưng không một ai ngờ nó lại sát liền đến thế. Hai ngày sau, khi ca sỹ Anh Ngọc và tôi có việc đi Los Angeles và đang ở nhà nhạc sỹ Lê Trọng Nguyễn thì điện thoại của chị Nghiêm Phú Phi báo cho biết Phạm Đình Chương đã từ trần như tôi đã thuật lại ở trên. Chúng tôi tức tốc tới bệnh viện Kaiser và Phạm Đình Chương, nét mặt thư thái như người nằm ngủ, đã ra khỏi cuộc đời rồi, không còn biết đám bạn hữu chúng tôi, cùng chảy nước mắt, đúng chung quanh giường bạn.

Bài viết về một người bạn thân vừa nằm xuống, như những vòng hoa phủ kín quan tài, những điếu văn và những lời vĩnh biệt nói trước linh cữu, những nhành hương thắp trước di ảnh, như những họp mặt tưởng niệm chắc chắn sẽ được tổ chức ở nhiều nơi cho một tài năng lớn của một thời như Phạm Đình Chương, với riêng tôi đều có một vẻ vì vừa buồn rầu vừa vô ích nữa. Ý nghĩ xám ngắt nầy tôi đã có trước cái chết của Thanh Nam, khi đưa Vũ Khắc Khoan vào hỏa táng ở Minnesota, khi ở San Jose đứng trước linh cữu Trần Cao Lĩnh. Như thuở nào ở nhà, chúng tôi đứng trước lòng huyệt Đình Hùng, đưa Quách Thoại tới nghĩa trang, đi theo chiếc xe tử mã chở Nguyễn Đức Quỳnh tới nơi hỏa táng.

Cuối cùng chỉ còn là một cảm giác buồn bã mênh mông. Mênh mông. Và còn để làm gì nữa. Như Anh Ngọc la lớn: “Tại sao lại thế được”. Như Khánh Ly khi được tin, trã lời một người bạn: “Đang ngồi ngu ra đây”. Như Thái Thanh: “Từ nay chúng ta còn hát bản Ly Rượu Mừng làm sao được nữa”. Như Phạm Đình Chương, lần cuối cùng nói với Lê Văn, khi được hỏi về cái chương trình định thực hiện và mang đi lưu diễn ở nhiều tiểu bang, về mười khuôn mặt nhạc sỹ danh tiếng và được yêu thích nhất của một thời, đã trã lời: “Phải tạm đình hết trong một thời gian”. Cười và nói thêm: “Cái khó của chương trình này là có nhiều người làm nhạc rất hay nhưng sáng tác lại quá ít. Có người cả đời chỉ có một vài bài thôi. Khó nữa là có những bài quần chúng yêu thích và chỉ biết đến thì tác giả lại thất không phải là tác phẩm đắc ý của mình”. Như với Lê Trọng Nguyễn, thính giả chỉ thích bản Nắng Chiều, với Cung Tiến là bản Thu Vàng, nhưng khi nói sẽ chọn trình diễn hai nhạc phẩm này thì cả Cung Tiếng lẫn Lê Trọng Nguyễn đều dẫy lên đành đạch và bảo rằng nhưng nhạc phẩm họ vừa lòng không phải là mấy bản tầm thường ấy.

Bài viết vội vã nầy cho kịp số báo chỉ có một mục đích. Đó là thuật lại và trã lời cho hàng trăm cú điện thoại của bạn hữu xa gần, đòi tôi vì ở gần, cho biết Phạm Đình Chương, từ lúc gặp phải chứng bệnh khốc liệt, rồi tới trước và sau giải phẩu, rồi tới những giờ phút cuối cùng ra sao. Như thế đấy, thưa các bạn, Hoài bắc Phạm Đình Chương ra đời ngày 14 tháng 11 năm 1929, tuổi Hổ Cáp, 62 tuổi vừa rời bỏ chúng ta. Gần đây trong bài vào tập Bốn Mươi Lăm Năm Âm Nhạc và Mây cho một tập nhạc Phạm Đình Chương, tôi có nói đến một thái độ sống rất thành thật của Phạm Đình Chương. Không giả hình, không đóng kịch, không đeo mặt nạ. Khiến con người nghệ thuật và con người ngoài đời của ông không có xung đột mà là một nhất quán tốt đẹp. Khiến cái tên Hoài Bắc dùng cho trình diễn và cái tên thật Phạm Đình Chương dành cho soạn nhạc, năm chữ ấy là một độc âm mà thôi. Hình ảnh thì là cái hình ảnh tôi thích nhất và muốn giữ mãi về Phạm Đình Chương, qua cái phong cách nghệ sỹ bao giờ cũng rất thanh thản, ung dung. Đó là một đám mây. Là Bốn Mươi Năm Âm Nhạc và Mây. Một giải mây bay thanh thản và ung dung qua vòm trời âm nhạc một thời.

Giải mây ấy vẫn còn bay, mãi mãi thanh thản. Mãi mãi ung dung. Chỉ có điều là nó đã bay tới một bầu trời khác, không phải là bầu trời của một thời âm nhạc nữa. Và Chương ơi, vĩnh biệt.

Mai Thảo

1991

Mai Thảo, Hoài Bắc Phạm Đình Chương, Vũ Khắc Khoan