Hồ Đình Nghiêm

HƯƠNG THẮP MUỘN

Mai. Tên một loài hoa đẹp, qúy, hiếm. “Nếu mai không nở, con đâu biết Xuân về hay chưa?” (Nhạc sến).

Mai. Chữ dùng để chỉ tới khoảng thời gian thuộc thì tương lai. “Mai tôi chết ai là người xây nấm mộ?” (Thơ sến).

Mai. Còn là danh xưng của một người. Đa số người mang tên Mai đều thuộc nữ giới. Tiếp viên hàng không Tuyết Mai. Ca sĩ Thanh Mai. Nhà văn Trần Thùy Mai… Vô số những mai. Cao sang cũng mai, mà bình dân cũng mai. Ở thành nội Huế khi xưa có bà bán bún gánh ngon “dễ sợ”: Bún bò mụ Mai. Một vài người kiêng cử lại nói trại ra, nói khác đi: Bún bò mụ Mơi. “Xơi tô bún mụ Mơi, chơi tới ngày mơi, vẫn còn cả tơi lẫn nón!”

Đa phần nữ giới đều chiếm đoạt cái tên ấy. Số đông chứ chưa hẳn tuyệt đối. Phiá nam giới, tuy hiếm hoi, vẫn có một người, chắc lẻ loi, mang tên Mai. Thử đọc lên xem sao: Hồ Đình Mai. Nghe dở tệ! Nhưng khi xướng tên: Võ Đình Mai, thì lại khác. Rất khác.

Thời xong tô bún mụ Mơi, húp chẳng chừa chút nước, tôi không đi vào trường, tôi cúp cua. Chẳng vào cổng Hiển-nhơn nhưng ra cửa Thượng-tứ. Hôm ấy trời xám, nhiều gió. Không gian như thu bé lại bởi sương mù. Sự ẩm ướt bao phủ Huế, dường như thành phố đang đợi chờ một cơn mưa. Mưa chưa đổ nhưng cảnh sắc phiá bên hữu ngạn đã mờ câm. Tôi thong thả qua cầu Trường -tiền, là kẻ bộ hành không tơi chẳng nón. Sông Hương nhìn không rõ mặt, nước như có rút đi, thấp hơn và nuớc có vẻ đang cau có từng sự giao động một sáng trở trời.

Đại học Văn khoa là địa điểm tôi sẽ dừng chân, sẽ dùng dằng níu bước nếu mưa rơi. Và nếu trời làm mưa, tôi lo ngại cho tấm poster kia biết dường nào. Tấm poster đơn sơ với hàng chữ lạ, viết bằng thứ bút pháp gần như thư hoạ của Trung-hoa.” Triển lãm tranh mực xạ của Võ Đình”. Nó được ghim vào bức tường và dường như nó bắt đầu ẻo lã do khí hậu ẩm thấp tác động vào. Nó tựa một tà áo dài có ai vẽ lên từng chiếc lá tre, trúc. Những nét sắc, mạnh, cào ngang xước dọc, tuy xô bồ nhưng tựu trung chúng được gom lại trong một bố cục chặt chẽ. Nó sẽ rũ liệt rồi oằn thân xuống nếu mưa rơi. Và Huế ơi, xin hãy dời cơn mưa lại một đôi ngày.

Phòng tranh không mấy đông, có lẽ thị hiếu của khách thưởng ngoạn chưa quen được với loạt tranh vẽ mà như phung phá ấy. Như khách đến từ miền nhiệt đới, chẳng mặn nồng với gió tuyết phong ba chốn ngàn dặm sơn thủy cách xa. Tôi chưa vội ngắm tranh, tôi đứng một góc ngó chăm về người đàn ông đang ngậm ống vố. Ông chẳng có gì khác lạ, nhưng nhân dáng thường-thường-bậc-trung ấy biết toát ra cái gì đó làm bắt mắt. Nôm na, ông là bức tranh sống động nhất, đẹp đẽ nhất, thu hút nhất giữa một phòng tranh đang có gió gai lạnh lùa vào. Ông mặc áo khoát bằng vải màu đất cát, áo có bốn túi lớn. Ông mang gương cận, ông để râu, ông đi lại chậm rãi, từ tốn. Và cuối cùng, có lẽ ông là người ít nói. Ông dấu cất cái tên Mai của mình đi, cũng như ông đã thu giữ đằng sau ông biết bao những điạ danh huyễn hoặc mà bọn sinh viên Cao đẳng Mỹ thuật Huế ếch ngồi đáy giếng như bọn tôi luôn khát khao muốn được ai kia vén mở hộ tấm màn nhung luôn chứa đựng những bất ngờ. Kinh thành ánh sáng Paris hoa lệ cỡ nào? Nữu Ước đồ sộ thay đổi ra sao những trào lưu văn học nghệ thuật? Hoạ sĩ Vĩnh Phối là giám đốc, và trường Mỹ thuật Huế bấy giờ (năm 1974) đã vụng về chẳng dàn xếp tổ chức được một buổi chuyện trò để người ra đi hai mươi năm về ngồi giữa cố quận giãi bày những nguồn cơn cho đám đàn em học hỏi. Điều sơ sót ấy phải nên xem là cả một thiệt thòi, không những xảy tới riêng cho đám sinh viên mà biết đâu, còn khai nhãn cho tất cả những họa sĩ đang làm giảng viên.

Họ ngờ nghệch, họ lúng túng, họ như chưa hề biết định hướng. Họ vẽ không như họ đang thở, họ vọc cọ màu chẳng quan trọng như họ đang ăn, ngủ, iả, đái. Họ là những công chức sáng đạp xe đi chiều đạp xe về lối cũ cho qua bổn phận. Họ muôn đời chẳng thể là nghệ sĩ. Tôi vẫn nghĩ, đời sống mẫu mực của một công chức luôn là kẻ thù đối với một nghệ sĩ. Anh sống đều đặn quá, nhàm chán như vòng quay của kim đồng hồ. Muốn được đời vinh danh là nghệ sĩ, anh phải mang thân ra hứng chịu những đớn đau khốc liệt mà đời sống chẳng bao giờ biết từ khước, luôn rộng lòng ban phát. Anh phải “nhắm chốn đoạn trường mà đi”. Tôi là một con ếch luôn ngồi đáy giếng, khung trời phiá trên luôn là một vòng tròn khép kín, hà cớ gì tôi lại có những lời lẽ đại ngôn kia? Có lẽ ấy là do hấp lực của chàng con trai Huế lên dường du học thuở xa xưa, gia đình biểu học ngành y, chàng ậm ừ rồi ghi danh học Văn khoa. Chán chê chàng theo đuổi hội họa. Chàng tự trào trong một đoản văn, đại loại: “Bác đừng nói rứa. Người ta thưa bẩm với bác sĩ chứ có ai lại: Dạ thưa ôn Họa sĩ…”

Dạ thưa anh Họa sĩ Võ Đình, tôi gặp anh lần đầu ở Huế, ở cái phòng tranh se lạnh và Huế đã niệm tình không làm mưa rơi. Khoảng cách mênh mông nào đã làm cho chúng ta chẳng thể lại gần bên nhau trò chuyện? Khi ấy, tự thân anh, vây bọc và toát ra cái dáng vẻ đường bệ của một Mệ có chức phận trong hoàng phái. Nếu đàn bà, tôi nghĩ, anh hẳn sẽ mang tên Công tằng Tôn nữ Thạch Mai. Nhưng dẫu là đàn ông (tại sao lài đòi cho được một Madame?) tôi vẫn cứ mê mệt bởi anh tượng trưng cho cái gì vừa trừu tượng vừa siêu thực vừa tân cổ điển vừa hiện đại. Anh đã về từ một thế giới quá xa ngái, cái thế giới lạ lẫm khôn cùng muôn hình vạn trạng, và sau chót cái cõi ta bà đó nó sẽ dìm anh xuống những đớn đau mà nỗi cô đơn cùng cực sẽ là thứ mà không ai trong chúng ta có thể chịu đựng ở mức độ lâu dài. Dạ thưa Họa sĩ Võ Đình, mặt anh khi đó luôn nghiêm và buồn!

Anh chẳng thay đổi gì nhiều. Chẳng thay đổi, bởi lẽ ta đã vui vẻ làm phép cọng trừ rất giản đơn, thứ mà thời gian luôn tướt đoạt, lấy đi ở mỗi chúng ta những nỗi niềm ẩn nấp dưới tuổi tác. Nhại theo câu giải thích thơ của cố thi sĩ Bùi Giáng: “Trẻ thì ta biết là ưa quậy. Già thì ta hiểu chín chắn về đời sống. Nhưng thời gian là thứ mà không ai có thể hiểu được!” (Nguyên văn: Chim thì ta biết nó bay, cá thì ta biết nó lội. Nhưng thơ là gì thì chẳng ai có thể cắt nghĩa được.) Anh có hơi gầy đi, da ngăm đen chút đỉnh. Vẫn hút pipe, nhưng thôi nghiêm và buồn.

Đó là khoảng thời gian Một chín chín mươi, một ngày hè oi ả ở Virginia. Chúng tôi ngồi kề bên nhau do bởi số phận những truyện ngắn gửi đăng báo, anh đọc thấy, rồi duyên văn nghệ do chữ viết đẩy đưa làm nhích lại gần. Anh đã vẽ tặng một phụ bản để in trong tập truyện đầu tay của tôi. Cuốn thứ hai chào đời cũng được anh vun bồi bằng bức tranh đẹp. Rồi sau đó, trung bình mỗi tháng tôi nhận được khoảng ba lá thư của anh. Viết ngắn, phần nhiều là góp ý, chê nhiều hơn khen. “…Anh nghĩ văn em gần với nét vẽ của anh hơn là với câu văn của anh. Viết thì anh thích nói những điều khúc mắt bằng những lời lẽ bình dị. Vẽ thì anh “sướng” ở cái nét… da diết. Ngày nào anh vẽ được những cái da diết với những nét giản đơn, đó là lúc anh bẻ bút được rồi.”

Anh siêng viết thư, bởi lẽ anh nói: “Anh rất ghét điện thoại!”. Do vậy tôi cũng phải cần mẫn hồi âm. Anh bảo, viết là cách tập cho nét chữ mình thêm cứng cáp. Câu nói đã có ngay sự chứng minh: chữ viết của anh quá đẹp, chữ Võ Đình ký bên dưới cũng hiển lộng một cách lạ thường. Ba người có chữ viết đẹp, theo tôi: Họa sĩ Võ Đình, nhạc sĩ Trịnh Công Sơn, nhà văn Mai Thảo.

Anh hỏi: Em còn vẽ không?

Dạ không.

 Răng rứa?

Tôi thắp một điếu thuốc, khói xanh mù mờ, ngồi hồi ức về cái “thời kỳ xám”. Bảy lăm,“chạy giặc” vào tận Sài-gòn, ngồi chưa nóng đít thì…“Sài-gòn phỏng dái”. Đành lò dò trở lại Huế ghi danh học tiếp. Đến lớp để làm gì? Để vẽ chân dung lãnh tụ. Để kẻ khẩu hiệu. Để viết những hàng chữ kỳ cục lên tấm vải đỏ mang đi giăng, treo khắp đường phố. Phải đi thực tế, phải biết bóp méo sự thật, quần chúng lam lũ ốm đói thì khi đưa vào tranh cổ động ta phải vẽ họ vai u thịt bắp, mắt sáng môi cười đứng bên nhà máy đồ sộ và đồng lúa phì nhiêu. Vẽ cờ đỏ sao vàng và luôn khắc ghi công ơn Đảng đã dìu dắt đến thắng lợi thần thánh. Thỉnh thoảng giảng viên chính trị gọi tên: Các anh là con em của bọn Ngụy phản động bán nước, nhà nước cho ăn học tiếp để chứng minh chế độ ta luôn khoan hồng… Một giảng viên có tên tuổi ngoài Hà-nội được mời vào thuyết trình, tất cả sinh viên ngồi ngay ngắn dọn lòng chờ nghe những chuyện thú vị của một người từng đi Liên-xô, Ba-lan và Cuba về: Các anh ở trong Nam chắc phải biết đến nhà danh họa Pi-cát-xô? Điều mà chúng ta cần khẳng định trước tiên: Đấy là một đảng viên đảng Cộng sản…

Tôi đã không còn vẽ nữa. Xin đừng nghĩ tôi ngụy biện khi đem chuyện buồn lòng trên, kể ra, để xem đó là lý do tôi rời bỏ hội họa. Thoát ra khỏi cái trường ốc như vậy, không một ai, kể cả Picasso, còn đủ can đảm để cầm cây cọ lên, nắm chặc giữa những ngón tay luôn run rẩy. Có thể nói đám học trò thời kỳ ấy, chẳng khác mấy những cô bé bị lột truồng ra, tủi hổ, lần lượt bán cho các đại gia để họ phá trinh.

“Lò cừ nung nấu sự đời, bức tranh vân cẩu vẽ người tang thương”. Anh đọc thầm câu cổ thi. Và dường như để làm vơi nhẹ phần nào, anh pha trò: “Bắt ở trần phải ở trần, cho may-ô mới được phần may-ô”.

Anh đãi tôi đi ăn trưa (khoảng 3 giờ chiều). Anh lái chiếc xe cũ thật cũ, hiệu Renault của Pháp, chiếc xe mang bảng số xuất phát từ Maryland, và chiếc xe nọ e thắp đuốc tìm không ra chiếc thứ hai ở Virginia. Xe thong dong chạy, không nhanh, chẳng chậm. Êm ái không hề xảy tới, bởi người tôi luôn giao động. Nói cảm động thì đúng hơn. Tôi không thể ngờ là trong đời mình lại có được ngày hôm nay. Năm 74, tôi nhìn tới anh và cảm nhận ngay ra cái khoảng cách mênh mông vô bờ. Để rồi qua bao dâu bể, giờ này, ngoài trùng phùng còn thêm gang tấc.Cái gang tấc mà nếu muốn tôi có thể ôm giữ lấy anh, vừa khít trong đôi vòng tay. Anh không phải là người của hàng quán. Anh mở lời phi lộ. Lời vừa buông dấu chấm, xe đã thắng đứng trước một bức tường. Anh kết luận: Vào ăn bậy cái gì cho đỡ đói. Một cái quán nhỏ bé, tăm tối, nằm đâu đó gần siêu thị Việt-hoa. Bộ đồ anh mặc bằng vải Linen, nhăn nhàu, thứ trang phục dành cho mùa hè ở những bờ biển đầy nắng vàng và gió lộng mặn mùi muối. Anh không phải là người khá giả nhưng là kẻ luôn hạnh phúc với những thứ đang có. Tôi nghĩ vậy. Anh giàu có ở những mặt khác, gần là triệu phú. Loại triệu phú mà thắp đuốc tìm kiếm, soi rõ mặt mày chẳng được mấy ai. Chúng ta đã đồng ý rồi, phải không? Rằng Mai là thứ hoa đẹp, qúy, hiếm.

Chín mươi hai, anh sang Montréal trưng bày tranh đánh dấu 35 năm cầm bút. Không như Huế năm xưa, thời tiết chốn này, hôm ấy… trên cả tuyệt vời! Thứ thời tiết mà nếu bạn có ý định vượt biển thì đảm bảo chiếc ghe mong manh sẽ mang bạn đến bờ bãi bình yên một cách chóng vánh nhất. Bạn vất tấm bảng có viết sẵn chữ SOS đi. Dưới lườn ghe, bạn có quyền ngủ yên một giấc mà chẳng phải niệm Phật a di đà liền miệng. Gió hiu hiu, nắng vàng, trời trong xanh, không một vẩn mây. Xứ tuyết này chẳng mấy khi có được một ngày trời quang biển lặng tựa thế. Nhưng tôi lầm, đã có một thứ phong ba khác chờ chực, rình rập. Chúng ta sẽ nôn mửa khi leo lên ghe, sẽ chóng mặt và sẽ xuội lơ để cho một bọn hải tặc Việt-nam tha hồ trấn lột. Chúng hiếp dâm bạn bằng một phương cách lạ lùng. Chúng moi của bạn từng lượng vàng ròng bằng thứ thủ đoạn hơn cả một sự tráo trở. Chúng phá cho bằng được buổi sinh hoạt văn học nghệ thuật kia. Chẳng thấy bóng dáng công an, nhưng “cách chơi” ấy là bản sao chép từ lối hành sử của nhà nước Việt-nam đương đại. Dĩ nhiên là tôi rất buồn. Tôi định cư ở Montréal từ hồi vượt biển đến giờ, hãy ví tôi như người chủ nhà tật nguyền chẳng thù tiếp được người khách phương xa đúng với phép tắc. Không mở rộng cửa, không chào hỏi, không trà, không nước, không ghế ngồi… Chủ nhà khoanh tay, mặt nghiêm và buồn!

 Sau này đọc trên báo, tất cả những người cầm bút đều đồng tình kết luận: Sự việc xảy ra hôm đó hài hước trên mức tưởng tượng. Tôi không nghĩ vậy. Tôi liên tưởng đến một tấm biểu ngữ dơ bẩn được viết bởi một bọn người vô văn hoá. Nói như một nhà phê bình ở trong nước (Hoàng Ngọc Hiến?): “Cái dân tộc mình nó vốn thế!”

Anh vẫn thường viết thư thăm tôi. Ngắn, nhưng bao giờ cũng nồng ấm. “…Nói thế này dễ hiểu: Từ Maryland mà dọn về đây thì đại khái cũng như từ Huế mà xuôi Nam vô tận trong… Cà Mau. Ở Montréal, khi mô lạnh lẽo quá thì nghĩ về nơi anh chị ở. Tháng mười rồi (cuối tháng) mà còn dùng quạt trần!”

Những lá thư, những tấm bưu thiếp bao giờ cũng có phần tái bút. Dòng chữ ngắn ấy luôn xô mở ra những cánh cửa riêng tư, lạ:

- “Ngày này, 30 năm về trước (1964) anh lấy vợ… lần thứ hai!”

- “Hôm kia anh nói chuyện với Nhung. Anh khen em, cổ nói “viết dở ẹt!”. Làm chị sướng hí!”

- “Nghiêm biết không, lúc em chào đời là khi anh đã xuất dương đi du học rồi!”

-“Đọc Nắng Mới, thấy tin bác gái mất ở Huế. Anh không “chia buồn” với hai em, nhất là với Bích, vì đó là một niềm đau không ai có thể “chia” với mình được.”

- “Năm nay anh được 70 tuổi rồi đó. Khiếp! Ngày xưa 40,50 là “cụ” rồi.”

Thỉnh thoảng, phần tái bút được chị Lai Hồng đảm trách:

-“Tui có cháo gạo hẻo rằn ăn với cá cấn cá mại kho khô, ngon lắm! Về đây chơi một chuyến ngắm hoa hoè, hoa ban, hoa bằng lăng, ăn rau đắng, rau ngổ… cả môn sáp vàng và khoai tiá”.

-“Khi mô mới về? Đã rãi hột rau dền, rau muống… Cá ngừ tươi với bún, và cốc khế, mãng cầu, chuối dừa, đu đủ, me v.v…”

Tôi làm thinh, tôi không dám hẹn hò, bởi tôi rất ghét những đứa chẳng giữ được lời hứa. Tôi yêu hai câu thơ của Hoàng Trúc Ly: “Đời lê thê quá tôi về muộn, em ngủ một mình đêm gió mưa”. Đời sống của tôi ở Montréal rất “lê thê”. Nếu ra được sân ga, có lẽ tôi sẽ đến muộn và nhìn con tàu rời đi sau khi hú lên những hồi còi nghe nao lòng. Bất kỳ một ai trong chúng ta cũng sẽ có lúc hụt một chuyến tàu. Để rồi hối tiếc. Tôi đang hối tiếc. Càng đau lòng hơn khi cái địa chỉ một căn nhà luôn rộng lòng đón tiếp mình đã chẳng còn nữa bóng dáng chủ nhân. Chị Lai Hồng ơi, tôi xin phép cóp nhặt lại hàng chữ của anh Võ Đình: Không “chia buồn”, bởi đó là niềm đau không ai có thể “chia” với mình được.

Michael Jackson mất không lâu sau họa sĩ Võ Đình. Trong tất cả những lời chia buồn khuôn sáo của giới nghệ sĩ, nhặt ra được lời phát biểu tương đối hợp nhĩ của Bryan Adams:

“Cám ơn Michael, anh đã để lại cho trần gian này những ca khúc đẹp, như một tặng vật quý báu”.

Điều tôi muốn thưa với anh Võ Đình, vô tình đã bị chàng nhạc sĩ  Canadien kia nhanh nhẩu xí phần mất rồi.

Nhà hàng xóm đổi dĩa nhạc, bài hát rậm rật Billie Jean, một trong những ca khúc nổi tiếng của Michael, thôi khuấy động. Im bặt một khoảnh khắc, có âm thanh dìu dặt trỗi lên, tiếng được tiếng mất: “…về sau, và  nhiều năm sau nữa, có buồn nhưng vẫn chưa bao giờ bằng hôm nay ”.

Dạ thưa Họa sĩ Võ Đình, xin anh đừng quở trách : “Cái thằng ni, răng mi sến rứa hả Nghiêm!”.

tiểu đệ Hồ Đình Nghiêm.

Montréal, nơi lưu giữ những kỷ niệm xấu, tháng 7, 09.

http://www.gio-o.com/HoDinhNghiem.html

© gio-o.com 2009