TỰ DO CÙNG NGÔN NGỮ
50 Năm Văn Học Tiếng Việt Hải Ngoại 1975-2025

ký ảnh của Trang Hoàng

đài  sử

50 năm. lưu vong.  và t iếng việt

tranh duy thanh (1931-2019)

đài sử là bút hiệu. sinh quán gia định sài gòn. hiện sống ở mỹ. viết một mình. và làm thơ trái tay.

đoạn khởi

tranh vẽ nào cho ba tĩnh vật. được xắp xếp ngăn nắp trong một góc đời. nét cọ dĩ vãng quệt sướt cả một phận người. màu xám chì dài hun hút chạy vuột khỏi bức tranh…

cái ngơ ngác. cái lạ lẫm được lồng vào đó. vào giữa những xa lộ mênh mang. chồng chéo. vào giữa những cao ốc ngất ngất. trùng trùng

cái thân quen. cái mộc mạc của những ngôi nhà mái lá lao xao. cùng cây đa đầu xóm. rồi có con đò. xa. xa lắm. được chấm. phết nhòe nhòe đâu đó

màu bàng bạc. trôi vào tận đáy bức tranh. những vuông vức góc cạnh. một cuộc biển dâu

không ai biết đó là lúc nào. không gian nào. cái nền thật rỗng? hay thật đầy?

..trước khi thấy biển tôi thấy cái nghĩa địa nhỏ có chừng chục ngôi mộ của người tị nạn*¹..

songkhla. có ngọn đồi. chia biển. và xóm đánh cá. đi ra biển. phải đi qua ngọn đồi. có sườn dốc thoai thoải. và thể nào cũng thấy ngôi chùa. khi ra từ đất liền. và một nghĩa trang hướng ra biển ở phía bên kia. đó là nơi chôn cất. người bản xứ. lẫn người vượt biển chúng tôi

có người chết trên biển. vì đói khát. có những xác cô gái bị hãm hiếp. rồi bị giết. không một mảnh vải che thân. xác trôi dạt vào. có người bệnh tật. rồi mất. và họ được chôn cất tại đây

nên hay không nên? có những lúc cái chết dường như dễ chịu hơn sự sống. những người phụ nữ bị cướp. họ sống xót. và mang thai.

chị trẻ. xinh đẹp lắm. vừa đám hỏi. cùng người yêu vượt biển.

chị gào thét trong bệnh viện. chúng tôi phải trói chị lại. chị đòi chết. sự tàn ác của con người đã vượt quá sức chịu đựng của chị. ngay cả chúng tôi. có nhẫn tâm với chị? khi ngăn cản chị. một cách nào đó. đã đứng về cùng phía với cái ác?

cái dáng vất vưởng. tóc tai rũ rượi. hai mắt thâm quần. sưng húp. lụp xụp đi về hướng biển. rồi khụy xuống, và lại rưng rức khóc. mặt trời lùi dần vào biển. bóng tối ụp xuống chị

tự do và. cái giá của nó

tôi còn nhớ đã trả lời. không một chút do dự. đắn đo. con muốn tự do. khi bố tôi hỏi. con muốn gì? tự do nó có cái giá của nó. con hãy nhớ. ông nhìn tôi và nói thật chậm rãi

à em này. tự do là gì? có thể sờ nắm được không. em? có nó. tôi có bán được không? không nó. tôi có mua được không?

tôi sống. cuộc đời thứ hai. khi đêm về tịch mịch. tôi yêu đêm.

trong đêm. tôi nhận ra một kẻ khác. hắn là cái chệch hướng. cái khúc xạ. của tôi trong cuộc sống mới. hằng ngày. hắn là. một tôi rặc ròng cũ kỹ. khư khư ôm lấy quá khứ

có nhiều lúc hắn chỉ đứng tễu ra đó. hay là hắn ngồi khêu ra đó. như thờ ơ. như lạnh lùng. với tất cả. nhưng không. cái nhớ nó cuồng phong. cái nhớ nó cuộn sóng. bên trong hắn

..từng bước. từng bước thầm*²..

chúng tôi trốn. chúng tôi chạy. bao lần ngã. và bao lần đứng lên.

còn nhớ. từng bước. từng người. chúng tôi đi. chúng tôi vượt biển. tìm một vùng đất khác. tìm những con người khác. và cái giá phải trả. nó thật quá đắt.

45 người. trên một con tàu. dài 25 mét. ngang 8 mét. gần cả tháng lênh đênh trên biển. bị cướp. mất phương hướng. bão tố. cạn kiệt đồ ăn thức uống  

đêm. đêm kín mịt. một màu đen kịt. cái đen của một con quái vật. không hình dáng

rồi mưa. bão. những lằn chớp. cắt xé tấm màn đen. xé vụn cái màu đêm bưng bít

ôi. ôi. những cột nước cao ngất trời. con tàu nằm trên đầu ngọn sóng. nó chơi vơi quá. rồi rơi xuống. tiếng gầm của mưa. tiếng thét của gió. tiếng sôi sục của biển. 45 con người xào xốc vào nhau. nước biển. nước mưa. nước mắt. và máu. địa ngục chắc cũng chỉ có vậy. con người sao quá nhỏ bé. một đen kín bủa vây.  một sâu hoắm không đáy

cái đen ngòm man rợ của biển. sau bao nhiêu năm vẫn còn nguyên vẹn

thế vẫn chưa đủ. rồi đói. rồi khát

thế vẫn chưa đủ. rồi hải tặc. một lần. hai lần. rồi ba lần. đàn ông bị đẩy xuống biển. và chúng cướp. đồ đạc. và .cướp. cả đàn bà. cướp cái thân thể của họ

tự do và. cái giá của nó

rồi cuối cùng tàu vào được bờ. nhờ vào lòng tốt của những ngư phủ. như một truyện thần thoại. cái bồng bềnh. cái chông chênh. cái gai góc. sau bao ngày lênh đênh. đã xô ngã chúng tôi. ngay khi đặt chân lên đất liền. cái ngất ngư trên biển đeo bám lấy chúng tôi thật lâu

rồi từng bước. từng bước lê thê. chúng tôi đi qua những trại tỵ nạn. songkhla. panatnikhom. ở thái lan. và bataan. ở phi luật tân

à em còn nhớ. tổ tiên chúng ta. âu cơ. lạc long quân. với trăm trứng. trăm con. chia đôi. và đi

cái ý tưởng chia cắt. cái ám tưởng ra đi. chắc hẳn từ đó. những cái vô hình như vậy cứ bám xiết lấy chúng ta đến tận hôm nay

ngồi yên. cốc rượu quen thuộc trên tay. thấy khuôn mặt mình rõ lắm. trong cái dung dịch sánh vàng. đi qua thời gian. chầm chậm

tôi thức đêm. để nhớ. và nhớ tìm tôi về đêm

quê hương mới. cố quận cũ

bao nhiêu bước? để tôi đặt được chân lên đất mới. tôi đã quên

bao nhiêu bước? trong suốt năm mươi năm. có ai đếm hộ?

và ở đâu? và làm gì? con người ở đây ra sao? đi đứng ra sao? ăn gì uống gì? và vân vân 

lưu vong. vào những năm đầu khốn đốn

cái mặc cảm. cái tự ti. chúng tỷ lệ thuận với cái nhớ. để xót xa. để rưng rức. chúng tôi dìu nhau đi qua.

làm hai ba việc. rồi quay lại trường lớp. tất cả đã không còn như ngày xưa .cái tuổi học trò ngày cũ đã không còn nữa

chiếc xe đầu tiên mua. chỉ quá tám trăm bạc. những mùa đông dầy tuyết. cái găng. đôi giầy. cái áo khoát. không đủ ấm. cái giá buốt. băng băng vào tận phía trong

tiếng anh. tiếng người. không thông thuộc. chỉ vu vơ. nên dễ bị bắt nạt. ăn hiếp. có tức có bực đấy. nhưng thôi. một sự nhịn chín sự lành. vì lẽ cần một công việc. vì còn những thân thương ở quê hương trông đợi. chúng tôi lặng lẽ. sớm đi. tối về

cái mùa thu ở nơi này thật diễm lệ. nó đã làm tôi mê mẩn. hồn phách chùng thấp. còn nhớ mùa thu năm đầu tiên. tôi đã như người mất hồn. đứng chết sững. với cây. với lá. với màu sắc. với cái lạnh chớm chớm. tôi đã hiểu thế nào là xào xạc lá vàng. và với cái buồn cộng vào. tôi không biết mình đã khóc tự lúc nào

có thể quên tô phở đầu ngày lưu vong? cái băng nhạc cassette nghe đến nhão nhoẹt, quên sao? cái phim đài loan xóm vắng. lồng tiếng việt. với bài hát 10 năm tình cũ. cả đám con trai. mỗi đứa một góc. ôm chén cơm sau ca tối. xem phim. và cả đám xụt xịt. chỉ vì cái tiếng việt. còn nhớ không?

ở đâu cũng vậy nghe em. có tốt. và có xấu. nhưng ở một nơi. đã có một thời. người ta rơi vào tuyệt vọng. tâm hồn què quặt chai xạm. lương tâm không bằng 100 gam thịt. người ta đã bán đi linh hồn của chính mình. ở một nơi. mà những tờ giấy họ gọi là tiền. quyết định tất

tôi lơ đễnh. trong những lễ hội của xứ người. như halloween. như thanksgiving. như xmas. tội nghiệp cho đám nhỏ. chúng có hiểu?

những chiều cuối của năm cũ. đã lặng lẽ và cô quạnh khôn tả. những ngày đầu năm mới càng hững hờ buông xuôi

những nén hương. những bình hoa. những mân cơm cúng tổ tiên. vào những ngày đó. để nhớ cái cũ. nhớ những cái tận đâu đâu. nhớ ngập cả hồn

..ta nghiêng tai nghe lại*³..

tôi nghe gì? tôi nghe lại những ngày đó. có phải?

vượt biển. hay băng rừng. ra đi. em mơ gì? anh mang theo gì? em hy vọng gì? quyết đoán. không để viết. hay hát tiếng việt. ngoài vn. vậy mà cái cái khoảng trống. cách lìa quê hương. nó làm quay quắt. nó bắt lúc no. khi say. phải thổ lộ. phải nôn ra. con chữ của chính mình. cộng với cái anh ách. cái bực dọc bị nhồi nhét chật chội. và không còn chỗ để nén. không thể chạy ra mồm. không thể thoát ra mắt mũi. thế là nó đùn ra tay. buộc phải viết. chỉ đơn giản có vậy

lưu lạc xứ người. mà nghe được những bài hát tiếng việt. từ những giọng ca quen thuộc. ưa thích. thì nghẹn ngào là điều tất yếu

làm sao quên cái cảm giác lần đầu. được nghe lại những bài hát cũ. những giọng ca xưa .nó cứ ưng ức nơi cổ. nó cứ ươm ươm nơi mắt

rồi chúng tôi cũng có. nhạc tiếng việt để nghe. sách báo tiếng việt để đọc. ngoài những người làm văn nghệ cũ. đã có thêm những lớp người mới. rồi cũng chợ búa việt. rồi hàng quán việt. rồi như năm mươi sau. như hôm nay. những sài gòn nhỏ cùng khắp 

này em. cứ nhắm mắt cứ làm ngơ. cứ chia cắt. và cứ đi như vậy. cho đến bao giờ? đã là 50 năm. đã là nữa thế kỷ. đã một lần mất. và còn tới lần thứ bao nhiêu?

tôi lang thang một mình. một cô độc trên phố người. một lưu vong trên xứ khác. đến bao giờ?

đoạn kết

đến bao giờ? để buông bỏ. để vượt qua. cái độc ác. cái giả dối. cái đồng tiền đứng trước. mọi sự 

đến bao giờ? chúng ta mới thư thả. ngắm nhìn trọn vẹn. vẻ đẹp của mùa thu. để tự do. trở thành những điều. những cái hiển nhiên. mà không phải đánh đổi bằng xương máu. và tình yêu là những việc tự nhiên. mà quê hương là nơi ôm ấp vỗ về. khi chúng ta cần đến

50 năm. đi qua như một thoảng

…

bắt đầu viết bài này. vào khoảng tháng bảy. tháng tám. rồi bận bịu. việc tư. việc công. mãi hôm nay mới mang ra lại. thanksgiving 2024. đã cuối thu. vài nơi tuyết đã rơi. thời gian qua chóng

căn phòng. trắng. tĩnh. và nàng thu. qua khung cửa chính. vẫn vậy. vẫn vô cùng đẹp. có chân người khua lá. tiếng lá khua vào nhau thật quyến rũ. tôi thấy. nghe. và hít thở mùa thu vào thật sâu. trong cơ thể. những làn khói mỏng manh. và nhiều hình dáng. tỏa ra từ những ngôi nhà. trên sườn núi thoai thoải. tôi nhìn thấy. qua cửa sổ. cạnh một rừng cây mang nhiều màu sắc. như bức tranh

50 năm đi qua. hy vọng sẽ trở lại songkhla. thăm lại cái nghĩa trang nhỏ. bên dốc đồi hướng biển. thắp nén hương. cho những người đã khuất. một lần nữa. để cám ơn đất nước. đã cưu mang tôi. cưu mang đồng bào tôi. từ những ngày đó

và cảm ơn. tất cả. tất cả. những quốc gia xa. những con người lạ. đã giang rộng vòng tay. đón nhận người vn trong suốt 50 năm nay

phải chăng cũng đến lúc nên. mở rộng bàn tay để buông bỏ những thứ. không cần cho cái cuộc sống. ngắn ngủi. và phù phiếm này. và quay trở về. cùng sự tĩnh lặng của tâm hồn

một ngày. một đời. sắp cũ. một năm mươi năm. còn mới tinh nguyên

chiều không xanh không tím không vàng*⁴ tôi đọc khẽ

ta về một bóng*⁵… tôi nói đủ cho tôi nghe

buổi chiều. của một ngày. lại sắp đồ

1, pleiku – chút gì để nhớ - nguyễn thị hải hà

2, những bước chân âm thầm - y vân / thơ kim tuấn

3, tưởng niệm - trầm tử thiêng

4, bao giờ - thanh tâm tuyền

5, ta về - tô thủy yên

đài sử

2025