Đặng Đình Túy

nhà văn

tạp ghi

Nghệ thuật luôn luôn đòi hỏi sự đổi mới. Với tiến trình đó khiến nghệ thuật càng lúc càng lìa xa dần thực tại. Thử lấy một thí dụ trong bất cứ một ngành nào trong bẩy  (hay tám) ngành nghệ thuật cho tới giờ này con người có được,– hội họa chẳng hạn. Dấu vết xưa cũ nhất là những họa phẩm được khắc lên đá khi loài người chưa tạo ra được những phương tiện chúng ta có ngày nay. Hãy tưởng tượng là con người lúc ấy trải qua những kinh nghiệm buồn vui nên cũng mong để lại chút dấu vết, điều ấy là những thôi thúc hết sức tự nhiên. Sống, ta có ngay ý thức về sự phôi phai, mất mát nên mong muốn giữ lại. Chẳng còn cách níu giữ cái có thật thì phải tạo ra cái không thật lắm, nhằm nhắc nhở ký ức. Tôi nhìn thấy nàng lần đầu lúc nàng ngắt một đóa hoa dại cài lên tóc, tôi bèn khắc lên đá hình ngưòi trên tóc có gắn đóa hoa. Hình ảnh ấy chẳng đẹp đẽ gì lắm nhưng nó có giá trị ở chỗ khi nhìn nó là tôi tưởng tượng ra phút giây bồi hồi mà tôi đã trải qua với nàng. Sáng kiến đầu tiên của tôi sẽ gây được hứng khởi cho nhiều kẻ khác, mỗi người đều có những kinh nghiệm tương tự và cùng muốn ghi khắc hầu gìn giữ phút cảm xúc quí báu cho riêng mình. Trong số họ tất phải có những kẻ có “hoa tay” hơn, do đó tác phẩm tạo được sẽ xuất sắc hơn. Chính những kẻ này sẽ đi tiên phong trong việc cải tiến nghệ thuật. Sơ khởi người ta chỉ mong làm thế nào cho giống hệt được thực tại, ý niệm hội họa lúc ấy chỉ  là sao chép thật tỉ mỉ và thật trung thành. (Mạc Đỉnh Chi đi sứ sang Tàu thấy bức vẽ mấy con chim tưởng thật đã gắng chụp bắt, làm trò cười cho mấy quan lại người Hán). Nhưng càng về sau thì chính những kẻ có “hoa tay” lại là những kẻ bừng tỉnh sớm nhất để nhận ra rằng sao chép sự thật chưa đủ. Vẽ chàng Kim Trọng lần đầu trong buổi thanh minh đi tảo mộ nhìn thấy hai nàng Kiều e lệ nép vào dưới hoa ta không cần phải tô kỹ mấy ngọn cỏ dưới chân chàng Kim, cũng không cần băn khoăn chi về tên tiểu đồng dắt ngựa mà chỉ nên cố gắng phác họa nét mặt thộn của kẻ ngây tình cùng sự kín đáo của hai nàng dù “tình trong như đã” mà “mặt ngoài” thì “còn e”. Thành ra điều không vẽ ra được mới là điều đáng kể! Nỗ lực nắm bắt cái không vẽ ra được mới coi là thành công. Mục đích nhằm đến đã khiến nghệ sĩ cố ý xao lãng phần thực mà nhằm phần hồn. Những bức họa theo thời gian không còn là bức ảnh chụp nữa mà nhiều khi hoàn toàn lạ lẫm. Picasso vẽ nàng Dora khóc (Femme qui pleure) trưng ra trước mắt chúng ta một bức tranh rằn ri hỗn độn ; chúng ta không thấy Dora khóc, chỉ riêng ông ấy thấy vì ông vẽ Dora bằng tâm trạng của ông qua nước mắt Dora. Bắt đầu từ đây kẻ thưởng ngoạn nghệ thuật phải tập nhìn tác phẩm qua nội tâm họa sĩ.

Ý nghĩa của sáng tạo là như thế.

Tuy nhiên đừng thừa cơ có nước đục mà thả câu bừa! Tài hoa là cái mênh mông nhưng vẫn có qui luật. Đừng tưởng cứ tha hồ bôi xanh bôi đỏ rồi bảo rằng đấy là hội họa. Cũng như thơ tự do. Tuy không bị bó buộc vì vần điệu, vì số câu số chữ, kể cả sự “hợp lý”, những liên hệ về ý tưởng nhưng trong toàn thể nó vẫn có trật tự tinh thần riêng, không phải muốn gán ghép thế nào cũng xong. Tôi nhớ một đoạn của nhà thơ mà tôi rất thích. Có nhà biên khảo đã khen ngợi loại thơ lục bát của tác giả nhưng riêng tôi lại tìm thấy trong thơ tự do người thơ còn tung hoành phóng túng hơn và viết “tới” hơn nhiều. Đọc nhà thơ này tôi cảm thấy nhiều mới lạ, nhưng trong mới lạ vẫn quen thân ; nó gợi cho ta cảm tưởng được trở về ngôi nhà cũ, nhìn lại những khuôn mặt quen thuộc xưa. Có lẽ đó là sự đồng cảm. Nhưng tôi đã bị cụt hứng ít nhất vì hai người ngoài cuộc, hai người ấy đã cho rằng tôi mê nhà thơ chứ không mê thơ. Sự đó khiến tôi không còn muốn để tâm tìm hiểu sâu hơn về thơ của tác giả này nữa. Đáng tiếc (cho tôi)!

Sáng tạo, trong hội họa và trong thơ, trực giác đóng vai trò quan trọng, thậm chí rất quan trọng. Kẻ sáng tạo thường không phải là kẻ sống duy lý nhưng điều hắn thực sự cảm nhận vẫn có một hài hòa rất hợp lý, cái đó không do dẫn dắt của lý trí mà của tình cảm (vì hài hòa nên hợp lý chứ không phải vì hợp lý nên hài hòa!) Điều này đòi hỏi cái mà ta gọi là hứng khởi. Hứng khởi chỉ là giây phút mà nguồn tình cảm trong ta đạt tới mức cao vời, nó giúp ta hoàn thành nhanh chóng những điều muốn bày tỏ ; riêng phần qui luật không phải do trực giác tạo ra mà do sự làm việc, suy nghĩ, nghiền ngẫm âm thầm của cá nhân nghệ sĩ từ lâu nay đã biến thành nếp trong trí óc. Người ta bảo người nghệ sĩ làm việc ngay khi anh ta không làm gì cả, vì tuy không làm gì cả nhưng anh ta đã làm ngày làm đêm, luôn băn khoăn trong đầu, luôn tính toán trong đầu, tưởng tượng trong đầu. Và quan sát. Và nghe ngóng. Và suy nghiệm. Tất cả vốn liếng ấy được cất đặt kỹ và giai đoạn sáng tạo là giai đoạn mà những vốn liếng đã đầu tư lâu nay được mang ra dùng. Có thể ngay bản thân nghệ sĩ cũng không ý thức được  việc mình chọn màu, những nét cọ quất mạnh xuống nền vải, coi chúng như hành động bản năng, thực ra là một chọn lựa đắn đo từ nhiều năm tháng ; tương tự đối với người thơ : những từ, những hình ảnh liên kết tài tình không phải là việc làm phút chốc, đó là những giọt nước cất chảy ra từ một hệ thống sàn lọc dài hơi. Đôi lần, nhờ cơn hứng, một bài thơ có thể được viết ra trong vài phút, ít đòi hỏi phải sửa chữa khiến nhà thơ tưởng chừng mình chẳng nhọc công, kỳ thực việc làm đó đã được chuẩn bị từ trước.

Thật ra chỉ nhân một cơn vui (và hứng) nhờ đọc đoạn truyện ngắn của Võ Phiến, hôm qua trên mạng Diễn Đàn Thế Kỷ có tựa “Quanh Mình”, viết hồi 1974. Thời điểm đó tôi dốt văn chương vì chỉ quanh quẩn cùng súng đạn. Có tới gần mười năm tôi không theo dõi xem nền văn học Việt-Nam ra sao, tiến tới đâu rồi ; khi rảnh rỗi chỉ nghĩ đến tụ tập anh em uống bia nghe nhạc và làm điều xằng bậy.  Đầu óc toàn bùn đất. Âu bây giờ trong thời gian hưu trí tôi được quyền và tự cho phép mình nhai lại số thực phẩm mà ngày đó mình không có cơ hội nhâm nhi.

Cũng theo lý thuyết đã trình bày ở phần trên, bộ môn nghệ thuật nào cũng đi từ chỗ khởi đầu là bắt chước y hệt thực tại rồi sau đó đi xa dần. Văn chương bắt đầu bằng tự sự, kể chuyện thật, càng trung thành càng tốt, một thứ story-telling mà đến giờ này nó vẫn tồn tại và vẫn còn được yêu thích. Những tác phẩm xưa mà ta quen gọi là “truyện tàu” là một thí dụ.  Từ những Tôn Tẩn-Bàng Quyên đến Phạm Công Cúc Hoa, rồi đến các tác giả Việt thuộc loại tiền hô của Nguyễn Chánh Sắt, Hồ Biểu Chánh viết loại “kim thời tiểu thuyết”qua đến thời kỳ chúng ta còn ở Sài Gòn như bà Bút Trà, bà Tùng Long…  rồi sang đến bên Tây này tuy trình độ thưởng thức đã có cao hơn dân ta nhưng sách của Guillaume Musso,  Marc Lévy của Tây, Danielle Steel (Mỹ) vẫn bán chạy như tôm tươi hơn hẳn những cây bút có chỗ ngồi hẳn hoi trong viện hàn lâm. Cao siêu cỡ Jean-Paul Sartre đã từng rẻ rúng phân loại écrivant với écrivain, nhưng chị bán hàng ngoài phố, anh công nhân trong xưởng sẽ chẳng bao giờ ngửi nổi La Nausée với Les Mots.

Kết luận là cho dù bạn viết hàng tá sách cũng chưa chắc bạn được liệt vào ghế nhà văn ; chỉ có thể là người cầm bút. Thực ra hầu hết mọi kẻ cầm bút vẫn đủ trung thực để tự  nhận rằng mình chưa phải là nhà văn, (trừ ông nọ cứ oang oang trên sân khấu rằng “chính tôi là nhà văn mà”… để so sánh với cô bạn lẻo mép đứng kế bên) mà nếu có cái tước đó thì chỉ do người khác gán cho mình thôi.

Theo truyền thống anlgo-saxon thì người ta phân loại sách ra hai cụm : cụm fiction và cụm non-fiction ; non-fiction là những loại sách… thật (khảo cứu, lý luận, phê bình) còn fiction thuộc loại ảo, tác phẩm của tưởng tượng (bên nhà gọi là hư cấu) –ảo! Nhưng  giữa ảo của Kim Vân Kiều truyện với chuyện ma Bồ Tùng Linh đã có chỗ xa xôi ; từ Kafka đến Haruki Murakami cũng lại khác xa nữa. Chung qui là nhằm làm mới – nỗ lực sáng tạo.

Từ chỗ cầm cuốn sách bạn mong ước đọc  xem anh chàng nghèo kiết xác kia sao có thể một ngày lấy được bà công chúa vừa mỹ miều vừa sang cả, ngày hôm nay xin bạn nên giới hạn bớt sự chờ đợi đó đi. Bạn có thể đọc bốn năm trăm trang sách mà chẳng thấy chuyện gì xảy ra, chẳng có ai mùi mẫn, chẳng có xác chết nào lòi ruột, chẳng có người nào xách khăn gói ra đi biệt dạng. Ai nấy vẫn ngồi nguyên chỗ không suy suyển. Và bạn phản đối : thế thì còn gì mùi mẫn hấp dẫn nữa?

Vâng. Không mùi mẫn hấp dẫn theo một quan niệm ; và rất hay, theo một quan niệm khác. Những bài tùy bút không nhằm kể cho bạn nghe chuyện gay cấn thế mà vẫn có nhiều người thích. Nhà văn Pháp Philippe Delerm viết cuốn sách chỉ để kể cảm giác về ngụm bia đầu nuốt qua cuống họng vẫn khiến ta thích thú[1]. Nguyễn Tuân theo dõi kẻ người làm của nhà ông sáu lên xin nước về nấu trà, gánh gánh nước và nước trong bầu chòng chành bắn ra cát tạo thành những vệt sao, chừng ấy cũng đủ cho ta lấy làm thú vị.

Truyện ngắn có tựa là Quanh Mình được mở ra với cảnh cô Lộc và hai con vịt con – ngoài bắc người ta gọi là con ngan. Cách mô tả của Võ Phiến rất tài tình. Ai trong chúng ta cũng đã từng nhìn thấy sinh hoạt của giống này và chính nhờ vậy ta mới thấy cách gợi hình của ông đúng chóc. Nhiều người bảo Võ Phiến có tài quan sát ; tôi nghĩ mọi chúng ta đều có “tài” quan sát chẳng kém gì ông vì nếu không có tài quan sát chúng ta sẽ không nhận ra cái khéo ấy của Võ Phiến đâu! Đúng ra ông có tài thuật lại cách  quan sát của ông.

Bạn đọc cũng như tôi, khi bắt đầu đọc ta tưởng tượng rằng câu chuyện sẽ xảy ra khác nhưng càng đi sâu vào thì ta bị tác giả điều chỉnh dần lối nhìn của ta, tựa như lần đầu cầm súng nhắm vào bia ta đùng một phát, sau phát ấy ta mới biết nên  đưa tầm súng xuống thấp một tị hay cao lên một tị nhích qua phải hay qua trái một tị mới mong chạm vào giữa bia được. Ta chờ đợi xem cô Lộc giở trò gì vì nhất định cô ấy phải giở trò gì đó chứ, nếu không sao thành truyện được? Nhất định cái cô Lộc này phải là vai chính và cô sẽ  lôi kéo nhiều nhân vật khác vào tròng nữa…

Nhưng không. Ta bị hai con vịt xiêm con quyến rủ ta rồi, nhất cái lối rượt theo mấy con ruồi rồi thình lình nằm bẹp xuống. Chúng sống động quá, hai con vịt con ấy. Ta có cơ muốn bỏ quên cô Lộc mà theo hai con vịt –tựa như theo gánh nước của tên lão bộc trong Nguyễn Tuân nhờ những giọt nước sóng ra ngoài– nếu không có anh chàng Tín xuất hiện bên rào. Thật ra anh chàng Tín này cũng ởm ởm ờ ờ chứ không chịu xông xáo cho đã cơn chờ đợi của chúng ta. Nhưng cũng hợp lý thôi. Anh chàng đã có vợ dù đỗ bằng kỷ sư tận bên Mỹ, lại thêm cô vợ đẹp, học cao. Thế thì còn sơ múi gì cho cô Lộc? Và còn sơ múi gì cho anh Tín? Ậy, chính vậy đấy mới “có chiện” chớ. Lý do chính là nơi tác giả : Võ Phiến không chủ  ý kể chuyện lâm ly đâu ; ông chỉ nhằm phân tích tâm trạng cô Lộc. Ông mở rất rộng vòng vây bao quanh cô, bắt đầu từ …con vịt, rồi đến con chó con mèo rồi đến trẻ con người lớn. Không hiểu cô Lộc có cái duyên gì mà hễ có sự giao thiệp quen biết là lập tức sau đó có thương yêu tha thiết liền. Nếu liều lĩnh một chút, ta có thể bảo cô có hai vòng rào ấp yêu : một vòng gồm mọi người thiên hạ kể cả súc vật và một vòng khác mơ hồ hơn do anh chàng Tín tạo ra. Nói là do Tín tạo cũng sai, cũng do cả cô nữa. Tín có làm gì nên tội ! Ném một quả cam qua hàng rào cho cô, cười lớn tiếng khi cô chợp hụt, nhận chiếc kẹo trong tay cô mời, nhìn sững cô khi hai người gặp lại nhau bất ngờ khiến cô đỏ mặt, nếu những điều đó trở nên có ý nghĩa là tại cô nhiều hơn chứ không vì “thứ tình cảm mơ hồ, khuây khỏa, nhạt nhòa” [2]đó.

Có một nhân vật phụ khác là mẹ cô Lộc. Tuy phụ nhưng cá tính nhân vật này thật đặc biệt mà chỉ cần viết ra rất ít nhà văn đã phác họa khá rõ khuôn mặt bà. Chúng ta thường bắt gặp những mẫu nhân vật như vậy nơi tác giả: có những cá tính bình thường hoặc dưới mức bình thường nhưng đã hành động một cách không bình thường chút nào. Việc một người đàn bà “không phải loại lẳng lơ lại còn quá bảo thủ, cố chấp” mà lấy hai chồng cùng một lúc chẳng phải là chuyện động trời sao? Sau đó bà có con (với ai?) rồi ông chồng thứ hai bị tai nạn chết, ông thứ nhất bỏ đi ; bà chọn lựa thái độ làm lơ với quá khứ động trời đó bằng cách coi như mình không có quá khứ nữa. Xoá sạch.

Sự có mặt của bà, tình yêu Lộc dành cho mẹ sẽ là nút mở của câu chuyện, mặc dù Lộc vẫn có  quan niệm rằng “người con gái chỉ thực sự sống trong bất trắc” như “ý nghĩa của tuổi xuân” rồi Võ Phiến chấm dứt truyện bằng hai tiếng “Ô hay!”. Hai chữ ấy “đắc” lắm. Chỉ cần hai chữ ấy để ông tự cho phép mình kiệm lời và cùng lúc cho phép người đọc tham gia vào công tác khám phá thêm những điều ông muốn nói.

Có lẽ càng ngày tác phẩm văn chương càng muốn kêu gọi một sự hợp tác giữa người viết và người đọc. Trong ý hướng đó, tác phẩm không bao giờ là một tác phẩm được hoàn thành mà đang hoặc còn đợi hoàn thành. Nút thắt sẽ không được mở ra và không chỉ có một lối mở ; nó có nhiều lối mở tùy cách diễn dịch của người đọc. Hai chữ “ô hay” hẳn là để tỏ ra ngạc nhiên về cách chọn lựa của Lộc chăng? Ở đây là sự chọn lựa giữa vòng rào thương yêu của nhiều người nhiều vật (ta sống giữa thừ tình êm đềm mà không bị chút đe dọa nào ; khổ thay có khi ta thấy như một mỉa mai bảo rằng đó chỉ là thứ tình an ủi “dành cho cô con gái muộn chồng”) và vòng rào thương yêu thứ hai nhỏ bé, ích kỷ hơn, đầy mạo hiểm, đầy bất trắc có  thể  đưa đến đau khổ và  … trắng tay (là cái chắc : được anh chàng đã có vợ yêu đâu có thể là chuyện lâu dài)…

Vậy trọng tâm câu chuyện là gì? Là sự biến đổi tâm lý của người con gái trẻ chờ đợi tình yêu nhưng khi mơ hồ nhìn thấy cũng cùng lúc nhận ra quá nhiều cản trở. Từ đây có sự chọn lựa, dựa vào tính tình đương sự, dựa vào hoàn cảnh đẩy đưa, dựa vào một số yếu tố khách quan thuận lợi hoặc bất thuận lợi. Theo bài bản thì như vậy. Nhưng kẻ sáng tạo sẽ dắt ta đi theo cách truy tầm của ông. Một con đường khác, không lối mòn. Đôi khi ta còn bị kéo đi lung tung tưởng chừng lạc mất đích đến. Cũng là hậu ý của người viết nữa. Nhưng như đã nói từ đầu bài, sáng tạo đòi hỏi sự  mạo hiểm càng xa càng tốt, đối với thực tại. Dù vậy cũng không nên lạm dụng quá nhiều ảo thuật. Xa mà rất gần.

Ngoài ra, một tác phẩm hay còn nhờ vào một thứ trực giác mà không phải người cầm bút nào cũng sở hữu. Đọc Milan Kundera chẳng hạn, khi đã cầm sách lên khó mà dứt bỏ. Tôi nhớ rằng mỗi mở đầu tác phẩm ông, bao giờ ông cũng cho ta hoặc một ý tưởng hoặc một hình ảnh khiến ta bị cuốn vào ngay. Thí dụ hình ảnh người đàn bà đứng trên hồ bơi trong L’Immortaliaté hay sự xuất hiện của Tereza trước Tomas trong L’Insoutenable légèreté de l’être. Sức lôi cuốn của Võ Phiến cũng tương tự.

Nhờ kỹ thuật internet ngày nay độc giả được phép bày tỏ ngay sau khi đọc tác phẩm. Hồi 1974, hẳn Võ Phiến cho đăng trên báo, Bách Khoa chẳng hạn, rồi sau đó gom thành tuyển tập, xuất bản. Ông có thể bằng vào số sách bán để biết mình có được người ta thích không. Cũng có chỗ mơ hồ. Ngày nay, truyện đăng lại trên mạng, có anh chàng vào đọc và phê : “hay quá. Đọc trăm lần vẫn thấy hay”. Nghe vậy thấy thích hơn chứ!

Tôi không biết phân tích kỹ thuật viết của Võ Phiến, chỉ cảm thấy thích đọc ông và trăm lần đọc có lẽ tới chín mươi lần thích thú. Tôi cũng khoái thể tùy bút do ông viết. Ông không có cái tiểu xảo của Nguyễn Tuân trong cách lựa chọn hình ảnh, lời lẽ. Ông cũng không biền ngẫu và cầu kỳ như Mai Thảo. Nhưng không có không phải là thiếu. Ông chọn lối đi khác, thế thôi. Bản chất ông, văn phong ông không buộc ông vào những kỹ xảo. Ông thô nhám. Vì ông thích thô nhám, mộc mạc, quê mùa mặc dù nếu cần ông cũng văn vẻ bác học nhưng vẫn cứ ra điều bình dân.
Nhưng dù được viết dưới hình thức nào, phải thoát khỏi lối tự sự thì mới mong biến câu chuyện kể thành một tác phẩm văn chương. Mà chưa có tác phẩm văn chương thì không thể gọi là nhà văn được, như Sartre quan niệm.

Đặng đình-Túy

[1]  La première gorgée de bière et autres plaisirs minuscules, 1997

[2] Nguyên văn

http://www.gio-o.com/DangDinhTuy/DangDinhTuyNhatKyMotThanXac.htm

© gio-o.com 2012