Đặng đ́nh-Túy
Đôi điều về Vơ Phiến
Tôi
mê Vơ Phiến, mê lối viết của ông, lối suy
nghĩ sâu xa nhưng được tŕnh bày giản dị,
sống động, gần gũi. “Mê” v́ nó gần với
cảm quan của ḿnh. V́ vậy khi “có lệnh” viết
về ông th́ tôi hăm hở lắm, tưởng sẽ nói
được nhiều điều, nào ngờ ngẫm
nghĩ một hồi rồi mới thấy là ḿnh cạn
cợt chẳng nắm bắt được ǵ nơi ông
nhiều. Bởi tài năng của Vơ Phiến phong phú quá,
ông viết truyện ngắn, truyện dài, tùy bút, lư
luận, phê b́nh, rồi làm cả thơ nữa. Thơ
của ông th́ không bằng các thể loại khác nhưng
thỉnh thoảng ta vẫn bắt gặp những cú
thần t́nh[1] (mấy câu thơ
của ông mà tôi có chép ở đâu đó giờ t́m chẳng
ra viết về người con gái ngữa cổ
cười hất mái tóc ra sau với cảm giác rung
động thất thần của người nh́n ; ai
biết nhắc dùm) và nhất là bàng bạc tinh thần Vơ
Phiến. Tinh thần đó là tinh thần của một
người Á đông thuần túy dù có tây học, chỉ cần
nh́n một chiếc lá khô mà suy ra cái lư hiện hữu
của cả vũ trụ.
Vơ Phiến lớn, điều đó có nhiều người đồng ư, ngay cả ở bên kia. Nếu không, tại sao người ta phải “trăn trở” bấy nay chỉ để đánh tráo một cái tên mà giành in cho được một tác phẩm nhỏ của ông vừa rồi?[2] Nếu không th́ tại sao phải hằn học lên án ông bằng danh hiệu tên biệt kích văn nghệ, qui kết cho ông bao nhiêu tội trong khi thực t́nh th́ những tác phẩm chống cộng gọi thẳng tên, vạch thẳng mặt có nhan nhản ở miền nam, nhất là trong giai đoạn chấp chánh của tổng thống Ngô đ́nh Diệm, được viết trực tiếp bằng kinh nghiệm sống của những người bỏ hàng ngũ kháng chiến theo chương tŕnh chiêu hồi? Ở giai đoạn đầu, quả thực, những cuốn Chữ T́nh, Người Tù là những cuốn sách nặng ân oán với chủ nghĩa, nhưng càng về sau th́ Vơ Phiến hạnh phúc hơn trong đời sống, tinh thần ông cởi mở hơn, sách của ông hoàn toàn v́ văn chương, nghệ thuật, ông đủ hể hả để làm một nhà văn trong xă hội dân chủ, tự do. Cũng nên nói thêm là thời kỳ lúc ông bắt đầu sáng tác –đúng ra là lúc tên tuổi ông vừa được quần chúng biết đến– cũng là lúc các tác phẩm của các nhà văn ngoại quốc lên án chủ nghĩa cộng sản đang nườm nượp ra mắt (dưới h́nh thức dịch hoặc điểm sách) ở miền nam chúng ta, những Darkness At Noon, những La Vingt-Cinquième Heure, những 1984, Animal Farm… nhằm tố cáo những xă hội phi nhân tính trên khắp mặt địa cầu th́ chắc ảnh hưởng ấy cũng phải có chút ít trên Vơ Phiến. Tâm t́nh con người nhà văn thong dong cởi mở sau thời kỳ bị đau đớn dằn vặt buổi đầu khi vừa thoát ách ḱm kẹp cộng sản (Vơ Phiến sống trong vùng do cộng sản kiểm soát măi cho tới khi hiệp định Genève được kư kết) được phản ảnh rơ rệt trong mọi chuyển hướng sáng tác trên từng tác phẩm của ông. Cứ việc soi chiếu tác phẩm ông theo thứ tự thời gian người ta sẽ thấy được tŕnh tự chuyển biến của thái độ nhà văn trước đời sống. Điều này chẳng riêng ǵ trường hợp Vơ Phiến mà hầu như trong đa số công tŕnh của các người làm công tác sáng tạo ở một xă hội không bị ḱm kẹp về mặt tư tưởng đều như vậy cả. Ư tưởng này tôi đă nói hơn một lần.
Tôi chẳng phải là người trong giới văn
chương đúng nghĩa, tôi ở ngoài, tôi không kư
giấy “hôn thú” với văn chương, chỉ thỉnh
thoảng thấy ngứa ngáy th́ tự tiện xông vào, do
đó tôi cũng không đọc Vơ Phiến đầy
đủ. Trước 1975, lúc c̣n đi học th́ c̣n siêng
theo dơi nhưng đến lúc phải lăn lộn với
chiến tranh th́ bữa được bữa chăng.
Giờ muốn nói về ông, trong tủ sách chỉ vỏn
vẹn cuốn Cuối Cùng in năm 2009 bên Mỹ do
người bạn có nhă ư gửi tặng.
Cuốn Cuối Cùng gồm bốn bài thơ và
mười lăm bài văn xuôi, trong đó có bài Cái
Sống Hững Hờ trên trang 181 mà theo ông Phạm Xuân
Đài[3] th́ đấy là bài
viết chót của nhà văn, viết năm 2009 mà sau đó
th́ không thấy bài nào khác nữa. Tác giả đă
đặt tên là Cuối Cùng th́ ta phải tin đấy là
những sáng tác cuối cùng. Ông biết ông hơn ai, vậy
hẳn ông đă liệu rằng ông không c̣n sức viết
nữa nên mới cho là cuối. Dù vậy cuốn cuối
cũng không nhằm gửi gắm ǵ quan trọng hơn
những cuốn khác ; ông chỉ viết chơi
(chữ của chính ông) th́ ta cũng đọc chơi thôi.
Như vậy có lợi ở chỗ là ít trách nhiệm.
Phải nên bắt chước ông. Văn tài như ông mà ông
c̣n chưa tự coi ra ǵ huống nữa.
Thường các nhà văn …nghiêm chỉnh coi việc
viết văn là việc quan trọng. Họ cho đấy
là sứ mệnh. Vơ Phiến th́ không. Ông đùa. Ông chơi.
Đùa trong ư tưởng. Đùa trong lời văn. Cho nên
ngay cả những việc bi thảm Vơ Phiến vẫn
kể với ta bằng giọng b́nh thường.
Có những người khi viết đă có dụng ư làm đẹp văn chương ; mà họ là những nhà văn có tài, những nhà văn lớn đấy như Nguyễn Tuân, Xuân Diệu ngày trước, Vũ Khắc Khoan, Mai Thảo sau này ; nhưng Vơ Phiến th́ không, ông chọn cách ngược lại, ông nôm na, thô thiển, đùa cợt. Điều đó không ngăn ông đề cập tới những chủ đề lớn, rất lớn. Một đặc điểm khác là ta có cảm tưởng rằng ông có thể bắt đầu câu chuyện bằng bất cứ ư nghĩ nào, có khi chẳng dính dáng ǵ đến trọng tâm vấn đề thế mà ông lái chúng một hồi th́ chúng rớt tỏm vào đích tựa tay chơi bi-da sành sỏi lùa mọi viên bi xuống lỗ tṛn dù chúng nằm ở vị thế hiểm hóc nào.
Trong văn giới hiếm có người cùng lúc hoạt
động hai mặt khác nhau, vừa sáng tác vừa lư
luận với nhịp viết chuyên cần, đều tay
như ông. Có lẽ là do nhu cầu. Cũng có thể là
hợp sở thích. Dù sao th́ hoạt động ấy
đă giúp Vơ Phiến rất nhiều trong khuynh hướng
sáng tác. V́ phải đọc, phải tham khảo các khuynh
hướng văn chương nước ngoài, –những
nền văn chương luôn luôn hướng về
trước, t́m ṭi đổi mới, phê phán, phân tích
những sở trường sở đoản của
nhiều khai phá khác nhau– mà chính ông cũng đă tự làm
mới chính ḿnh. Trong ṿng hai mươi năm (là chỉ
nói về giai đoạn hoạt động hăng say
nhất nơi ông) nếu mang Chữ T́nh ra so với các tác
phẩm sau này, người ta thấy ông đă bước
những bước dài, nhanh hơn bất cứ một
nhà văn nào khác trong quan niệm xây dựng tác phẩm,
trong cách tŕnh bày truyện, trong xây dựng, cấu trúc. Mà Vơ
Phiến th́ vẫn cứ là Vơ Phiến đấy! Có
điều chỉ trong thời gian ngắn ông rời
bỏ áo dài khăn đóng, khoác com-lê rồi từ com-lê cà
vạt ông thay bằng quần jean và áo sơ mi bỏ ngoài
quần. Con người nghệ sĩ nơi ông đánh
bạt con người gốc nông dân hồn nhiên, bảo
thủ. Với một bản chất của dân quê, Vơ
Phiến-nhà-văn gia nhập vào giới cầm bút hiện
đại với thái độ ung dung thoải mái ; ông
có thể ngồi chung với bất cứ trường
phái/club văn chương mới nào mà không cảm thấy
bị lẻ loi, lạc hậu. Ông thường nói
đến Proust nhưng dấu vết Proust trong ông ở
chỗ nào thật khó thấy. Ông bàn về Sigmund Freud, và
nếu các tác phẩm của ông thấp thoáng cái lư giải
bí nhiệm của thân xác trong nhiều phản ứng của
nhân vật mà ông “xẻ thịt” chúng ta cũng chưa dám
nhất quyết là ông bị ảnh hưởng của nhà
phân tâm học xứ Áo. Tôi nghĩ phải nói như một
nhà văn ngày trước : con dê ăn cỏ không
chỉ bài tiết cỏ, mà phần lớn cỏ đă biến
thành máu nuôi thân ; chỉ có phần được
hấp thụ và hóa thành chất dinh dưỡng ấy mới
là phần đáng kể. Có lẽ cái “tinh” (tôi muốn dùng
chữ flair trong pháp/anh ngữ) nơi khả năng
ông, là nắm bắt dễ dàng, là “đánh mùi” một cách
thần t́nh cái mới nơi người và dung nhập vào
vốn có để làm ra cái riêng ḿnh. Nhà nghiên cứu Nguyễn
Hưng Quốc nhấn mạnh rằng Vơ Phiến không chỉ
là nhà văn lớn của văn học miền nam
mà của cả nước Việt-Nam. Điều
ấy chẳng phải là ngoa ngôn.
Người ta có thể không thích lối “chẻ sợi tóc
làm tư” của ông, lối viết lan man nhiều khi
mở ra rất xa rất rộng khiến người
đọc lạc lối –đấy chỉ là quan điểm
cá nhân của họ, hoặc do chỗ chưa quen hay
thiếu kiên nhẫn chăng?– nhưng không ai phủ
nhận được cái “mới” trong tác phẩm Vơ
Phiến.
Nói về điểm này tôi nhớ đến bài
phân tích của bà Thụy Khuê. Đề cập đến danh
tiếng của ông, bà giải thích rằng khi c̣n ở
Việt-Nam ông chưa được biết tới
nhiều chỉ đến lúc ra hải ngoại th́ uy
thế ông mới tăng cao chỉ bởi tác phẩm ông
đối với người di tản, “như manh áo
rách cuối cùng c̣n lại trên thân sau cuộc đổi
đời, như bữa cơm đầu sau những ngày
đói khát trên biển”… Nói vậy e rằng vô t́nh hạ
giá ông kiểu như bảo rằng đói ḷng th́ cơm
nguội cũng ngon. Việc làm của tôi có vẻ như
cách đoạn chương trích cú tầm
thường nhỏ nhặt làm hại cho toàn thể bài
viết rất công phu kéo dài nhiều tháng[4]
của một nhà phê b́nh nghiêm chỉnh như Thụy Khuê nhưng
dù sao cũng khó ḷng bỏ qua. Tôi cho rằng tầm vóc
của một Vơ Phiến khó đi vào trong ḷng người
đọc một sớm một chiều nên công việc
chinh phục họ đ̣i hỏi dài ngày ; rồi chúng ta
lại vấp phải cái biến cố 4-75 làm ngưng
trệ mọi thứ. Khi ra hải ngoại, số
lượng người đọc giảm thiểu
khủng khiếp nhưng cùng lúc độc giả Vơ
Phiến lúc này lại gồm khá lớn những
người có cầm bút ít nhiều ; không ai có thể
phủ nhận tŕnh độ thưởng ngoạn
tương đối cao của thành phần này, do đó phải
chăng lúc bấy giờ ông mới đạt thêm được
những… tri kỷ mới? Tôi mạo muội giải thích
uy tín Vơ Phiến-hải-ngoại như vậy.
Sự việc mới xảy ra vừa rồi cũng là
h́nh thức xác nhận ảnh hưởng Vơ Phiến. Con
đường trở lại quê hương của ông sao
nhiêu khê thế! Câu hỏi được đặt ra là
việc ra mắt cuốn Quê Hương Tôi do sáng kiến
bên nhà (công ty Nhă Nam) hay do sự vận động về
phía ông. Tuy nhiên dù do phía nào, việc tái bản cuốn sách
nhỏ cũng có một điều ǵ loanh quanh. Càng loanh
quanh th́ càng phải nhận ra rằng người ta có
hơi …cần ông. Nhưng với điều kiện là
mập mờ tên tuổi một chút. Tên tuổi ông ghê
gớm đến thế ư?
Đặng
đ́nh-Túy
Đặng Đ́nh Tuư quê quán Tuy Ḥa đă bắt đầu cọng tác với gio-o.com vào năm 2912. Sở trường của ông là điểm sách ngoại quốc, viết tạp ghi, viết báo
http://www.gio-o.com/DangDinhTuy.html
[1] Ngược lại, theo cách nh́n của nhà phê b́nh Đặng Tiến th́ ông là thi sĩ trong văn xuôi, vậy đủ rồi, ông không cần phải làm thơ để được coi là thi sĩ!
[2] Thói kỵ húy của ta chẳng có hiệu quả ǵ đáng kể. Tôi tự hỏi việc tránh ghi tên Vơ Phiến mà thay bằng Tràng Thiên th́ lừa được ai? Kẻ có theo dơi hoạt động văn học mấy ai không biết Tràng Thiên cũng là một bút hiệu của ông Vơ ; c̣n kẻ không hể để ư đến văn chương th́ Vơ Phiến hay Tràng Thiên đều cùng xa lạ như nhau. Đấy là chưa kể hiệu quả ngược : người ta sẽ tự hỏi tại sao phải tránh ghi tên ông ta dưới tác phẩm của chính ông ? Một tṛ lố bịch! Tuy nhiên, ngày nay những tin tức và những phản-tin tức xảy ra nhanh quá. Đài BBC lại vừa loan một tin theo nhận xét của nhà phê b́nh Lại Nguyên Ân th́ có thể chính Vơ Phiến đă đổi bút danh để sách được in trong nước! Như vậy th́ việc in sách là do Vơ Phiến hay không do Vơ Phiến?
[3] “Nhà văn Vơ Phiến an hưởng tuổi già” tác giả Phạm Xuân Đài đăng trên Diễn đàn Thế kỷ ngày 7/1/2010
[4] Bài khảo luận về Vơ Phiến do bà Thụy Khuê viết kéo dài từ tháng 5 đến tháng 11.2008 được đăng lại ở nhiều nơi. Phần tôi, tôi trích từ trang mạng của ông Lữ Phương.
© gio-o.com 2012