Đặng đ́nh-Túy

Đôi điều về Vơ Phiến

 

Tôi mê Vơ Phiến, mê lối viết của ông, lối suy nghĩ sâu xa nhưng được tŕnh bày giản dị, sống động, gần gũi. “Mê” v́ nó gần với cảm quan của ḿnh. V́ vậy khi “có lệnh” viết về ông th́ tôi hăm hở lắm, tưởng sẽ nói được nhiều điều, nào ngờ  ngẫm nghĩ một hồi rồi mới thấy là ḿnh cạn cợt chẳng nắm bắt được ǵ nơi ông nhiều. Bởi tài năng của Vơ Phiến phong phú quá, ông viết truyện ngắn, truyện dài, tùy bút,  lư luận, phê b́nh, rồi làm cả thơ nữa. Thơ của ông th́ không bằng các thể loại khác nhưng thỉnh thoảng ta vẫn bắt gặp những cú thần t́nh[1] (mấy câu thơ của ông mà tôi có chép ở đâu đó giờ t́m chẳng ra viết về người con gái ngữa cổ cười hất mái tóc ra sau với cảm giác rung động thất thần của người nh́n ; ai biết nhắc dùm) và nhất là bàng bạc tinh thần Vơ Phiến. Tinh thần đó là tinh thần của một người Á đông thuần túy dù có tây học, chỉ cần nh́n một chiếc lá khô mà suy ra cái lư hiện hữu của cả vũ trụ.

Vơ Phiến lớn, điều đó có nhiều người đồng ư, ngay cả ở bên kia. Nếu không, tại sao người ta phải “trăn trở” bấy nay chỉ để đánh tráo một cái tên mà giành in cho được một tác phẩm nhỏ của ông vừa rồi?[2] Nếu không th́ tại sao phải hằn học lên án ông bằng danh hiệu tên biệt kích văn nghệ, qui kết cho ông bao nhiêu tội trong khi thực t́nh th́ những tác phẩm chống cộng gọi thẳng tên, vạch thẳng mặt có nhan nhản ở miền nam, nhất là trong giai đoạn chấp chánh của tổng thống Ngô đ́nh Diệm, được viết trực tiếp bằng kinh nghiệm sống của những người bỏ hàng ngũ kháng chiến theo chương tŕnh chiêu hồi? Ở giai đoạn đầu, quả thực, những cuốn Chữ T́nh, Người Tù là những cuốn sách nặng ân oán với chủ nghĩa, nhưng càng về sau th́ Vơ Phiến hạnh phúc hơn trong đời sống, tinh thần ông cởi mở hơn, sách của ông hoàn toàn v́ văn chương, nghệ thuật, ông đủ hể hả để làm một nhà văn trong xă hội dân chủ, tự do. Cũng nên nói thêm là thời kỳ lúc ông bắt đầu sáng tác –đúng ra là lúc tên tuổi ông vừa được quần chúng biết đến– cũng  là lúc các tác phẩm của các nhà văn ngoại quốc lên án chủ nghĩa cộng sản đang nườm nượp ra mắt (dưới h́nh thức dịch hoặc điểm sách) ở miền nam chúng ta, những  Darkness At Noon, những La Vingt-Cinquième Heure, những 1984, Animal Farm… nhằm tố cáo những xă hội phi nhân tính trên khắp mặt địa cầu th́ chắc ảnh hưởng ấy cũng phải có chút ít trên Vơ Phiến. Tâm t́nh con người nhà văn thong dong cởi mở sau thời kỳ bị đau đớn dằn vặt buổi đầu khi vừa thoát ách ḱm kẹp cộng sản (Vơ Phiến sống trong vùng  do cộng sản kiểm soát măi cho tới khi hiệp định Genève được kư kết) được phản ảnh rơ rệt trong mọi chuyển hướng sáng tác trên từng tác phẩm của ông. Cứ việc soi chiếu tác phẩm ông theo thứ tự thời gian người ta sẽ thấy được tŕnh tự chuyển biến của thái độ nhà văn trước đời sống. Điều này chẳng riêng ǵ trường hợp Vơ Phiến mà hầu như trong đa số công tŕnh của các người làm công tác sáng tạo ở một xă hội không bị ḱm kẹp về mặt tư tưởng đều như vậy cả. Ư tưởng này tôi đă nói hơn một lần.


Tôi chẳng phải là người trong giới văn chương đúng nghĩa, tôi ở ngoài, tôi không kư giấy “hôn thú” với văn chương, chỉ thỉnh thoảng thấy ngứa ngáy th́ tự tiện xông vào, do đó tôi cũng không đọc Vơ Phiến đầy đủ. Trước 1975, lúc c̣n đi học th́ c̣n siêng theo dơi nhưng đến lúc phải lăn lộn với chiến tranh th́ bữa được bữa chăng. Giờ muốn nói về ông, trong tủ sách chỉ vỏn vẹn cuốn Cuối Cùng in năm 2009 bên Mỹ do người bạn có nhă ư gửi tặng.


Cuốn Cuối Cùng gồm bốn bài thơ và mười lăm bài văn xuôi, trong đó có bài Cái Sống Hững Hờ trên trang 181 mà theo ông Phạm Xuân Đài
[3] th́ đấy là bài viết chót của nhà văn, viết năm 2009 mà sau đó th́ không thấy bài nào khác nữa. Tác giả đă đặt tên là Cuối Cùng th́ ta phải tin đấy là những sáng tác cuối cùng. Ông biết ông hơn ai, vậy hẳn ông đă liệu rằng ông không c̣n sức viết nữa nên mới cho là cuối. Dù vậy cuốn cuối cũng không nhằm gửi gắm ǵ quan trọng  hơn những cuốn khác ; ông chỉ viết chơi (chữ của chính ông) th́ ta cũng đọc chơi thôi. Như vậy có lợi ở chỗ là ít trách nhiệm. Phải nên bắt chước ông. Văn tài như ông mà ông c̣n chưa tự coi ra ǵ huống nữa.


Thường các nhà văn …nghiêm chỉnh coi việc viết văn là việc quan trọng. Họ cho đấy là sứ mệnh. Vơ Phiến th́ không. Ông đùa. Ông chơi. Đùa trong ư tưởng. Đùa trong lời văn. Cho nên ngay cả những việc bi thảm Vơ Phiến vẫn kể với ta bằng giọng b́nh thường.


Có những người khi viết đă có dụng ư làm đẹp văn chương ; mà họ là những nhà văn có tài, những nhà văn lớn đấy như Nguyễn Tuân, Xuân Diệu ngày trước, Vũ Khắc Khoan, Mai Thảo sau này ; nhưng Vơ Phiến th́ không, ông chọn cách ngược lại, ông nôm na, thô thiển, đùa cợt. Điều đó không ngăn ông đề cập tới những chủ đề lớn, rất lớn. Một đặc điểm khác là ta có cảm tưởng rằng ông có thể bắt đầu câu chuyện bằng bất cứ ư nghĩ nào, có khi chẳng dính dáng ǵ đến trọng tâm vấn đề thế mà ông lái chúng một hồi th́ chúng rớt tỏm vào đích tựa tay chơi bi-da sành sỏi lùa mọi viên bi xuống lỗ tṛn dù chúng nằm ở vị thế hiểm hóc nào.


Trong văn giới hiếm có người cùng lúc hoạt động hai mặt khác nhau, vừa sáng tác vừa lư luận với nhịp viết chuyên cần, đều tay như ông. Có lẽ là do nhu cầu. Cũng có thể là hợp sở thích. Dù sao th́ hoạt động ấy đă giúp Vơ Phiến rất nhiều trong khuynh hướng sáng tác. V́ phải đọc, phải tham khảo các khuynh hướng văn chương nước ngoài, –những nền văn chương luôn luôn hướng về trước, t́m ṭi đổi mới, phê phán, phân tích những sở trường sở đoản của nhiều khai phá khác nhau– mà chính ông cũng đă tự làm mới chính ḿnh. Trong ṿng hai mươi năm (là chỉ nói về giai đoạn hoạt động hăng say nhất nơi ông) nếu mang Chữ T́nh ra so với các tác phẩm sau này, người ta thấy ông đă bước những bước dài, nhanh hơn bất cứ một nhà văn nào khác trong quan niệm xây dựng tác phẩm, trong cách tŕnh bày truyện, trong xây dựng, cấu trúc. Mà Vơ Phiến th́ vẫn cứ là Vơ Phiến đấy! Có điều chỉ trong thời gian ngắn ông rời bỏ áo dài khăn đóng, khoác com-lê rồi từ com-lê cà vạt ông thay bằng quần jean và áo sơ mi bỏ ngoài quần. Con người nghệ sĩ nơi ông đánh bạt con người gốc nông dân hồn nhiên, bảo thủ. Với một bản chất của dân quê, Vơ Phiến-nhà-văn gia nhập vào giới cầm bút hiện đại với thái độ ung dung thoải mái ; ông có thể ngồi chung với bất cứ trường phái/club văn chương mới nào mà không cảm thấy bị lẻ loi, lạc hậu. Ông thường nói đến Proust nhưng dấu vết Proust trong ông ở chỗ nào thật khó thấy. Ông bàn về Sigmund Freud, và nếu các tác phẩm của ông thấp thoáng cái lư giải bí nhiệm của thân xác trong nhiều phản ứng của nhân vật mà ông “xẻ thịt” chúng ta cũng chưa dám nhất quyết là ông bị ảnh hưởng của nhà phân tâm học xứ Áo. Tôi nghĩ phải nói như một nhà văn ngày trước : con dê ăn cỏ không chỉ bài tiết cỏ, mà phần lớn cỏ đă biến thành máu nuôi thân ; chỉ có phần được hấp thụ và hóa thành chất dinh dưỡng ấy mới là phần đáng kể. Có lẽ cái “tinh” (tôi muốn dùng chữ flair trong pháp/anh ngữ) nơi khả năng ông, là nắm bắt dễ dàng, là “đánh mùi” một cách thần t́nh cái mới nơi người và dung nhập vào vốn có để làm ra cái riêng ḿnh. Nhà nghiên cứu Nguyễn Hưng Quốc nhấn mạnh rằng Vơ Phiến không chỉ là nhà văn lớn của văn học miền nam mà của cả nước Việt-Nam. Điều ấy chẳng phải là ngoa ngôn.


Người ta có thể không thích lối “chẻ sợi tóc làm tư” của ông, lối viết lan man nhiều khi mở ra rất xa rất rộng khiến người đọc lạc lối –đấy chỉ là quan điểm cá nhân của họ, hoặc do chỗ chưa quen hay thiếu kiên nhẫn chăng?– nhưng không ai phủ nhận được cái “mới” trong tác phẩm Vơ Phiến.

Nói về điểm này tôi nhớ đến bài phân tích của bà Thụy Khuê. Đề cập đến danh tiếng của ông, bà giải thích rằng khi c̣n ở Việt-Nam ông chưa được biết tới nhiều chỉ đến lúc ra hải ngoại th́ uy thế ông mới tăng cao chỉ bởi tác phẩm ông đối với người di tản, “như manh áo rách cuối cùng c̣n lại trên thân sau cuộc đổi đời, như bữa cơm đầu sau những ngày đói khát trên biển”… Nói vậy e rằng vô t́nh hạ giá ông kiểu như bảo rằng đói ḷng th́ cơm nguội cũng ngon. Việc làm của tôi  có vẻ như cách đoạn chương trích cú tầm thường nhỏ nhặt làm hại cho toàn thể bài viết rất công phu kéo dài nhiều tháng[4] của một nhà phê b́nh nghiêm chỉnh như Thụy Khuê nhưng dù sao cũng khó ḷng bỏ qua. Tôi cho rằng tầm vóc của một Vơ Phiến khó đi vào trong ḷng người đọc một sớm một chiều nên công việc chinh phục họ đ̣i hỏi dài ngày ; rồi chúng ta lại vấp phải cái biến cố 4-75 làm ngưng trệ mọi thứ. Khi ra hải ngoại, số lượng người đọc giảm thiểu khủng khiếp nhưng cùng lúc độc giả Vơ Phiến lúc này lại gồm khá lớn những người có cầm bút ít nhiều ; không ai có thể phủ nhận tŕnh độ thưởng ngoạn tương đối cao của thành phần này, do đó phải chăng lúc bấy giờ ông mới đạt thêm được  những… tri kỷ mới? Tôi mạo muội giải thích uy tín Vơ Phiến-hải-ngoại như vậy.


Sự việc mới xảy ra vừa rồi cũng là h́nh thức xác nhận ảnh hưởng Vơ Phiến. Con đường trở lại quê hương của ông sao nhiêu khê thế! Câu hỏi được đặt ra là việc ra mắt cuốn Quê Hương Tôi do sáng kiến bên nhà (công ty Nhă Nam) hay do sự vận động về phía ông. Tuy nhiên dù do phía nào, việc tái bản cuốn sách nhỏ cũng có một điều ǵ loanh quanh. Càng loanh quanh th́ càng phải nhận ra rằng người ta có hơi …cần ông. Nhưng với điều kiện là mập mờ tên tuổi một chút. Tên tuổi ông ghê gớm đến thế ư?

 

Đặng đ́nh-Túy

 

 

Đặng Đ́nh Tuư quê quán Tuy Ḥa đă bắt đầu cọng tác với gio-o.com vào năm 2912. Sở trường của ông là điểm sách ngoại quốc, viết tạp ghi, viết báo

http://www.gio-o.com/DangDinhTuy.html



[1]  Ngược lại, theo cách nh́n của nhà phê b́nh Đặng Tiến th́ ông là thi sĩ trong văn xuôi, vậy đủ rồi, ông không cần phải làm thơ để được coi là thi sĩ!

[2]  Thói kỵ húy của ta chẳng có hiệu quả ǵ đáng kể. Tôi tự hỏi việc tránh ghi tên Vơ Phiến mà thay bằng Tràng Thiên th́ lừa được ai? Kẻ có theo dơi hoạt động văn học mấy ai không biết Tràng Thiên cũng là một bút hiệu của ông Vơ ; c̣n kẻ không  hể để ư đến văn chương th́ Vơ Phiến hay Tràng Thiên đều cùng xa lạ như nhau.  Đấy là chưa kể hiệu quả ngược : người ta sẽ tự hỏi tại sao phải tránh ghi tên ông ta dưới tác phẩm của chính ông ? Một tṛ lố bịch! Tuy nhiên, ngày nay những tin tức và những phản-tin tức xảy ra nhanh quá. Đài BBC lại vừa loan một tin theo nhận xét của nhà phê b́nh Lại Nguyên Ân th́ có thể chính Vơ Phiến đă  đổi bút danh để sách được in trong nước! Như vậy th́ việc in sách là do Vơ Phiến hay không  do Vơ Phiến?

[3]Nhà văn Vơ Phiến an hưởng tuổi già” tác giả Phạm Xuân Đài đăng trên Diễn đàn Thế kỷ ngày 7/1/2010

[4]  Bài khảo luận về Vơ Phiến do bà Thụy Khuê viết kéo dài từ tháng 5 đến tháng 11.2008 được đăng lại ở nhiều nơi. Phần tôi, tôi trích từ trang mạng của ông Lữ Phương.

 

© gio-o.com 2012